درباره سرنوشت اجتماعی بشر نیز همین‏گونه است. خداوند باصراحت در این باره می‏فرماید: (إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ؛^۱ خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملتی) را تغییر نمی‏دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند!).

قرآن می‏گوید سرنوشت ملت‏ها در دست خودشان است و هیچ جامعه‏ای گرفتار جبر تاریخ نیست. اگر ملت‏ها بخواهند می‏توانند با اتحاد سرنوشت خود را به دست بگیرند. هر جامعه‏ای برآیندی دارد که به عنوان روح حاکم بر جامعه تلقی می‏شود. این روح حاکم، زمانی تغییر می‏کند که افراد جامعه دچار تغییر شوند.

بنابراین پیش‏فرض قرآن این است که افراد جامعه می‏توانند در جامعه تأثیرگذار باشند. افراد جامعه می‏توانند با ایجاد موج و جریان، افکار عمومی را همراه خود کنند و روح حاکم بر جامعه (برایند اجتماعی) را به دست بگیرند. نمونه آن مالکوم ایکس است که سرنوشت سیاهان امریکا را (با حمایت خود سیاهان امریکایی) عوض کرد. تغییرات سرنوشتی جوامع در دست تک‏تک افراد آن جوامع است. کافی است افرادی رهبری این تغییرات را به دست بگیرند و دیگران از وی حمایت کنند تا نشان دهند که آنها یک تن هستند با هزاران دست.

گویا خداوند با این آیه خواسته روحیه «ما می‏توانیم» را به جوامع بشری تزریق کند و به آنها بفهماند می‏توانند سرنوشت خود را تغییر دهند. وقتی این روحیه خودباوری در کالبد یک جامعه دمیده شود، آن‏گاه دست به دست هم خواهند داد تا با پشتیبانی از پیشوایی امین و دانا، به وضع مطلوب برسند.

قرآن کریم باز در آیه‏ای مشابه می‏‏فرماید: (أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَكُ مُغَیَّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی‏ قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ؛^۲ خداوند، هیچ نعمتی را که به گروهی داده، تغییر نمی‏دهد، جز آنکه آنها رفتار و کردارشان را تغییر دهند).

براین‏اساس یکی از مبانی جامعه‏شناسی قرآنی این است که اختیار جامعه به دست اهل آن جامعه داده شده است؛ اگر نعمت دارند به برکت تلاش و عملکرد درست آنهاست و اگر

گستردگی خاصی برخوردار است و اعم از منافع زودگذر دنیوی است؛^۱ لذا پذیرش سخن بالا مانع ترجیح منافع شخصی بر منافع عمومی نمی‏شود؛ چراکه از نگاه قرآنی در هر دیگرخواهی و انجام مسئولیتی اجتماعی، رضایت الهی و پاداش اخروی نهفته است و این پاداش در برابر منفعت مادی و دنیویِ ازدست‏رفته، قابل مقایسه نیست و تنها عیب ظاهری‎اش تأخیر در دیدن و لمس آن است که سبب می‏شود برخی منفعت ناچیزِ زودرس را بر منفعت انبوهِ بادرنگ ترجیح دهند.

۷. امکان تأثیرگذاری فرد بر جامعه

از دیگر مبانی مسئولیت‏پذیری اجتماعی که مسیر بخشی از مسئولیت‏های اجتماعی را باز یا مسدود می‏کند، پذیرش یا رد امکان تأثیر فرد بر جامعه است. اگر کسی معتقد باشد تأثیرگذاری بر اجتماع در اختیار شمار معدودی از صاحبان قدرت، ثروت و موقعیت است، راه برای اقدام بسیاری از افراد بسته می‏شود و دیگر انگیزه‏ای برای انجام مسئولیت‏های اجتماعی جامعه‏سازانه نخواهند داشت و جامعه (به‎ویژه زمانی که از تبعیض و فساد رنج می‏برد) دچار افسردگی و انزوا می‏گردد.

همچنین اگر کسی به «جبر تاریخ» باور داشته باشد نیز حرکتی در جهت ساختن یا اصلاح جامعه از خود نشان نخواهد داد؛ چراکه خود را دست‏بسته می‏پندارد.

قرآن کریم بر آن است که هر فردی در هر سطح و موقعیتی باشد می‏تواند در جامعه خود تأثیرگذار باشد و حتی مسیر جامعه را تغییر دهد.

به حکم توحید افعالی تمام امور عالم (از جمله سرنوشت بشر) با خواست و فرمان حکیمانه خداوند رقم می‏خورد، اما خواست الهی درباره بشر، مبنا و ضابطه‏ای الهی نیز دارد و آن، انتخاب و عملکرد آزادانه بندگان است؛ یعنی اراده خداوند درباره عملکرد هر شخصی بر اساس نیات، رفتارها و کردارهای اختیاری او رقم می‏خورد؛ چون خداوند خود این‏گونه تقدیر کرده است.