عاقلی نمی‏تواند به شکل مطلق و بدون اینکه منفعتی کسب کند، صرفاً به خاطر دیگران، منفعتی را برای آنان ایجاد کند.

براین‏اساس اگر اقدامات دیگرخواهانه صرف مشاهده می‏شود، به سبب هیجان احساسات و عواطف صورت می‏گیرد؛ وگرنه بر اساس محاسبات عقلانی تن‏ دادن به چنین اقداماتی ممکن نیست، مگر اینکه قوه عاقله شخص تحت تأثیر قرار گیرد و موقتاً مختل شود. برای نمونه غریبه‏ای که با مشاهده طفلی در آتش، خود را بی‏محابا به آتش می‏زند و طفل را نجات می‏دهد، بر اثر غلیان احساسات و عواطف این کار را انجام می‏دهد، هرچند خود در این کمک‏رسانی متحمل ضرر می‏شود. یا پلیسی که بدون هیچ محاسبه و نفعی خود را سپر تیر هم‏کارانش قرار می‏دهد تا آنان سالم بمانند یا سربازی که خود را روی نارنجک می‏اندازد تا هم‏رزمانش را نجات دهد نمونه‏های دیگری از هیجان و غلبه احساس و عاطفه است.

اگر چنین سخنی را بپذیریم ممکن است دایره مسئولیت‏پذیری اجتماعی به‎شدت ضیق شود و به حوزه رعایت قوانین اجباری، احسان هنگام بی‏نیازی مطلق، مشارکت سیاسی دارای نفع شخصی، فعالیت اجتماعی دارای جاذبه شخصی و اموری از این دست منحصر گردد؛ یعنی آنجا که فشاری برای مسئولیت‏پذیری اجتماعی وجود دارد یا آنجا که منفعت و جاذبه شخصی در کار است. بنابراین نباید بیش از این مقدار از افراد جامعه انتظار مسئولیت‏پذیری اجتماعی داشت.

اشکال قرآن به این دیدگاه، اشکال صغروی است؛ یعنی حتی اگر اصل منفعت‏طلبی مطلق عقل را مورد مناقشه قرار ندهد،^۱ از نگاه قرآن مسئولیت‏پذیری اجتماعی عبور از این اصل نیست، بلکه اتفاقاً هماهنگ با این اصل است؛ چراکه در نگاه قرآنی «منفعت» از

۴. توجیه

افراد هنگام ترجیح منافع فردی معمولاً با توجیهی وجدان خود را سرپوش می‏گذارند و از سرزنش درونی خود را آزاد می‏کنند. برای نمونه با خود می‏گویند اقدام یک نفر به نادیده گرفتن منفعت عمومی که سبب نقض منفعت عمومی نمی‏شود. مثلاً کسی که از چراغ قرمز عبور می‏کند، یا کسی که درختی را قطع می‏کند یا کسی که به فقیری کمک نمی‏کند با خود می‏اندیشد که یک بار عبور از چراغ قرمز که سبب اختلال در عبور و مرور نمی‏شود یا قطع یک درخت که سبب نابودی جنگل و مراتع نمی‏شود یا اگر من به این فقیر کمک نکنم، اتفاق خاصی نمی افتد، چون دیگران کمک می‎کنند.

یا ممکن است افراد به عدم فایده دیگرگرایی در حل مشکلات اجتماعی متوسل شوند یا وظیفه حفاظت از مصالح عمومی را به عهده مدیران جامعه بیندازند و خود را فاقد مسئولیت معرفی کنند.

۵. عدم ثبات اقتصادی و سیاسی

عدم ثبات شرایط اقتصادی و سیاسی در جامعه سبب ایجاد ابهام نسبت به آینده می‏گردد و امنیت خاطر افراد جامعه را به هم می‏زند. در این فضا حرص به عنوان محرک خودخواهی و منفعت‏طلبی، فرصت ظهور و بروز خواهد یافت و افراد نسبت به تأمین نیازهای شخصی خود حریص‏تر می‏شوند و در فضای ملتهب اجتماعی قادر به پذیرش خطر بالای گذشتن از منافع فردی خود نیستند؛ هرچند بدانند در حال قربانی کردن مصالح جامعه هستند. افراد با این تصور که معلوم نیست فردا چه می‏شود، تنها به فکر خود خواهند بود.

عدم امکان عبور دست‏خالی عقل از منافع شخصی

ممکن است از نگاه کسانی که به اصالت منفعت و لذت شخصی باور دارند، ادعا شود که عبور از منافع شخصی به لحاظ محاسبات عقلانی ممکن نیست و انسان عاقل به شکل طبیعی نمی‏تواند رفاه خود را به نفع دیگران کاهش دهد یا کاملاً نابود کند مگر اینکه اجباری در میان باشد یا ترجیح دیگران در راستای تأمین منافع شخصی او باشد. بنابراین هیچ انسان