پاسخ‏گو باشد، اما موقعیتی قطعی برای تحقق پاسخ‏گویی وجود نداشته باشد و بسیاری از انتخاب‏هایی که به حقوق دیگران تعدی کرده است بدون بازخواست بماند، چه انگیزه‏‏ای برای مسئولیت‏پذیری باقی خواهد ماند؟

قرآن می‏فرماید: (إِلی‏ رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛^۱ بازگشت شما به سوی پروردگارتان است و شما را به آنچه می‏کردید خبر خواهد داد). (وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛^۲ آنها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند!). بنابراین انسان تا آخرین لحظه زندگی‏اش هم بالقوه در معرض سؤال است و هم بعد از این حیات اولیه، در حیات ثانویه، بالفعل در معرض سؤال قرار خواهد گرفت و این‏گونه نیست که با پایان پذیرفتن حیات این جهانی شخص، مسئولیت پسینی او نیز به پایان برسد.

از دیدگاه قرآن روزی همه در برابر خداوند باید پاسخگوی رفتارهای خود باشند؛ چنان‎که فرمود: (وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِّنهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا قَالُواْ مَعْذِرَةً إِلی‏ رَبِّکُمُ‏ وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُون‏؛^۳ و [به یاد آر] هنگامی را که گروهی از آنها [به گروه دیگر] گفتند: «چرا جمعی [گنهکار] را اندرز می‏دهید که سرانجام خداوند آنها را هلاک خواهد کرد، یا به عذاب شدیدی گرفتار خواهد ساخت؟! [آنها را به حال خود واگذارید تا نابود شوند!]» گفتند: «[این اندرزها] برای اعتذار [و رفع مسئولیت] در پیشگاه پروردگار شماست؛ بعلاوه شاید آنها [بپذیرند، و از گناه باز ایستند، و] تقوا پیشه کنند!).

خداوند همچنین به شکل خاص‏تر در قرآن می‏فرماید: (وَاحْشُرُواْ الَّذِینَ ظَلَمُواْ وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا کَانُواْ یعْبُدُونَ * مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلی‏ صِرَاطِ الجْحِیمِ * و قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛^۴ کسانی را که ستم کرده‏اند، با همردیفانشان و آنچه غیر از خدا می‏پرستیده‏اند، گرد آورید و به سوی راه جهنّم رهبری‏شان کنید. آنها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند!). این آیه حاوی این

چنان‎که افراد بسیار بیشتری مورد خواست نیز قرار نگرفتند و اکنون نیز مورد خواست نیستند. به دیگر بیان، منبع مقتدری که دو وظیفه خواست و بازخواست را به عهده بگیرد و فعلیت ببخشد وجود ندارد؛ لذا انسان‏ها در عمل گرفتار کم‏توجهی به مسئولیت‏پذیری اجتماعی هستند و چه‎بسا بتوان گفت: «سؤال» در مسئولیت‏پذیری اجتماعی به شکل بالقوه و شأنی مطرح است نه بالفعل و حتمی. به دیگر بیان مسئولیت‏های اجتماعی متضمن شأنیت خواست و بازخواست هستند، اما اینکه در این دنیا عملاً همه کسانی که دارای مسئولیت اجتماعی‏اند، مورد خواست و بازخواست قرار گیرند، قطعی نیست.

این حقیقت سبب می‏شود که مسئولیت‏پذیری اجتماعی از پشتوانه اجرایی نیرومندی برخوردار نباشد؛ لذا باید دامنه آن را محدود و قابل کنترل تعریف کرد تا بتوان قوانین جزایی و ساختارهای لازم را پیش‏بینی و اجرایی نمود.

اما نگاه قرآن، در برابر این سازوکارِ تحدیدگرا قرار دارد. از نگاه وحیانی همه انسان‏ها بالفعل پاسخ‏گوی تمامی رفتارهای فردی و اجتماعی خود خواهند بود. خداوند می‏فرماید: (لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَهُمْ یَسْئَلُونَ؛^۱ خداوند از آنچه انجام می‏دهد بازخواست نمی‏گردد ولی آنان بازخواست می‏شوند).

در تحلیل این آیه می‏توان گفت: انسان موجودی قادر به انتخاب است و هر رفتاری (چه سلبی و چه ایجابی) یک انتخاب است؛ لذا باید مسئولیت انتخاب‏هایش را بر عهده بگیرد و خود را آماده پاسخ‏گویی بداند. قدرت بر انتخاب، یک مزیت بزرگ برای انسان است و سبب شکوفایی استعدادهای انسان و رشد هر چه بیشتر او می‏گردد و پهنه پیش همت و اراده او را کران تا کران وسعت می‏بخشد؛ اما در عین حال او را به موجودی بامسئولیت نیز مبدل می‏سازد که باید در عالمی دیگر (قیامت)، به قطع جوابگوی گذشته خود باشد.

وقتی گفته می‏شود: ما چنین ضرورتی را احساس می‏کنیم و قبول داریم که انتخاب انسان ملازم مسئولیت او نسبت به گذشته (مسئولیت پسینی) است و باید نسبت به آنچه انجام داده