دوستان و آشنایان صورت گیرد درحالی‎که حتی صرف رفتار درست و انتخاب سبک زندگی صحیح نیز در چشم دیگران امر به معروف و اقدامی فرهنگی است.

خداوند می‏فرماید: (تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَلَکُمْ ما کَسَبْتُمْ وَلا تُسْئَلُونَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ؛^۱ آن جماعت را روزگار به سر آمد؛ دستاورد آنان برای آنان و دستاورد شما برای شماست؛ و از آنچه آنان می‏کرده‏اند، شما بازخواست نخواهید شد).

قرآن در این آیه می‏گوید پیش از شما امتی بودند که از صحنه خالی شدند و هر چه کردند برای خود کردند و شما نیز امتی هستید که هر چه کنید برای خود کرده‏اید؛ آنان مسئول کارهای خود هستند و شما نیز مسئول کارهای خود. این سخن یعنی مسئولیت اجتماعی امری همگانی است که هم گذشتگان را شامل می‏شود و هم نسل امروز را؛ از طرف دیگر، مفهوم فراز (لا تُسْئَلُونَ عَمَّا کانُوا یعْمَلُونَ) این است که همه شما دارای مسئولیت (اعم از فردی و اجتماعی) هستید و باید در برابر آنچه انجام می‏دادید (اعم از فعل یا ترک) پاسخگو باشید. بنابراین مفهوم عام این فراز بیانگر تعلق مسئولیت اجتماعی به همه افراد جامعه است.

براین‏اساس مسئولیت‏پذیری اجتماعی هیچ‏گاه از هیچ کسی سلب نمی‏شود؛ چراکه هیچ کس فاقد مطلق امکانات نیست و دست‎کم می‎تواند از کف مسئولیت‎پذیری اجتماعی، یعنی گرایش و میل برخوردار باشد.

بنابراین در نگاه وحیانی هر مسلمان باید یک «فاعل اجتماعی» باشد و برای رفع مشکلاتی که بر سر رفاه و سعادت همه جانبه جامعه قرار دارد فعالیت کند خواه یک کارگر ساده باشد، خواه یک پیشه‏ور باشد و خواه معلم، استاد و یا مدیر اقتصادی باشد.

۵. فعلیت سؤال از مسئولیت‏های اجتماعی

یکی از ابهاماتی که مسئولیت‏پذیری اجتماعی با آن روبه‏روست این است که اشخاص بسیاری به رغم وجود مسئولیت‏های اجتماعی، در عمل مورد هیچ بازخواستی قرار نگرفتند؛

خاصی است، آن را متوجه برخی افراد ساخته، چراکه همه، حائز آن لوازم و شرایط نیستند. برای نمونه داشتن امکانات مالی کافی، شرط اقدام به کمک مالی به افراد کم‏بضاعت است. یا داشتن جایگاه اجتماعی مناسب شرط اقدام به اصلاحگری اجتماعی است یا داشتن فرصت و انگیزه، شرط ورود به عرصه خدمات اجتماعی است؛ ازاین‎رو نمی‏توان همگان را در ارتباط با انجام مسئولیت‏های اجتماعی ایجابی، مکلف دانست و در نتیجه از آنان انتظار اقدام عملی داشت. لذا هستند کسانی که مسئولیت اجتماعی‏شان در حد امور سلبی و ترک‏کردنی است و نسبت به مسئولیت‏های اجتماعی ایجابی وظیفه‏ای ندارند و ازاین‏رو نباید از آنان انتظار داشت به امور سازنده اجتماعی اقدام کنند.

اما از دیدگاه قرآن دامنه و مراتب مسئولیت‏های اجتماعی گستره خاصی دارد که تقریباً تمام افراد بالغ را شامل می‏گردد و بر اساس آن می‏توان همگان را در انجام مسئولیت‏های اجتماعی ایجابی دارای تکلیف و تأثیرگذاری دانست.

چنان‏که پیش‏تر گذشت کمترین مرتبه مسئولیت‏پذیری، گرایش قلبی است که از عهده همه برمی‏آید و حتی افراد فاقد امکانات مالی و اجتماعی نیز می‏توانند مسئولیت‏پذیری خود را به این شکل نشان دهند. از دیگر سو حتی افراد بی‏بضاعت نیز می‏توانند مقداری ـ هرچند اندک ـ از همان امکانات حداقلی خود را به نیازمندتر از خود کمک کنند؛ چراکه در نگاه وحیانی اصلِ کمک مهم است نه مقدار آن. چه‎بسا تأثیر تحریکی و ترغیبی که در کمکِ اندک چنین اشخاصی وجود دارد، بیش از کمک‏های قابل‏توجه افراد ثروتمند باشد. حتی در صورت عدم امکان همین مقدار، باز آنان از امکاناتی غیرمالی، همچون زبان، احساس و درک برخودار هستند و می‏توانند با همدردی با دردمندان، هم‏فکری با آنان و شنیدن درددل آنها به مسئولیت اجتماعی ایجابی اقدام کنند.

در بعد اصلاح اجتماعی و دیگر مسئولیت‏های اجتماعی نیز همه افراد (هرچند گمنام و حاشینه‏نشین) می‏توانند نقش‏آفرین باشند؛^۱ چنان‎که نهی از زشتی‏ها می‏تواند در دامنه