معنای حق این است که کسی اجازه ندارد صاحب حق را از استیفای آن بازدارد و صاحب حق در صورت اراده باید بتواند به حق خودش برسد؛ بنابراین دیگران نه‎تنها اجازه نخواهند داشت مانع استیفای حق او شوند بلکه وظیفه دارند از انجام مقدماتی که به دست آنهاست نیز دریغ نکنند؛ وگرنه صاحب حق را از حقش محروم کرده‏اند و باید پاسخگوی قوه واضع حقوق باشد. بنابراین حقوق یک فرد مستلزم تکلیف دیگران می‏شود. البته ـ چنان‎که روشن شد ـ گاه این تکالیف جنبه سلبی دارند یعنی شخص نباید مستقیماً مانع استیفای حقوق دیگران شود و گاه جنبه ایجابی، یعنی شخص باید مقدماتی که به دست اوست و تحقق آنها شرط استیفای حق دیگران است را انجام دهد.

بنابراین حقوق اجتماعی، مستلزم مسئولیت‏های اجتماعی است لذا اصل درباره انسان اجتماعی، مسئولیت است.

۴. همگانی بودن مسئولیت‏های اجتماعی ایجابی

در فصل پیشین گذشت که اساس مساق متوجه افراد است و نه سازمان‏ها‏. اما بحث مهم دیگری که در این ارتباط باید روشن شود، دامنه مخاطبان مساق است.

از نگاه قرآن هر نوع تکلیفی مشروط به توان و قدرت انجام آن است^۱ و مسئولیت‏های اجتماعی نیز از سنخ تکلیف هستند؛ لذا طبیعتاً مشمول این ضابطه قرار می‏گیرند. بنابراین قدرت و توان - ولو اندک و ناچیز باشد - از دیدگاه قرآن منشأ مسئولیت‏اند و هر چه این توان بیشتر باشد، مسئولیت بیشتر خواهد شد. ازاین‎رو دانشمندان، ثروتمندان، دولتمردان و هر کسی که از نوعی توانایی علمی، سیاسی، مالی و... برخوردار است، نسبت به سایرین، مسئولیت بیشتری دارد.^۲

بنابراین شاید تصور شود شرایط و لوازم مسئولیت‏های ایجابی^۳ که مستلزم انجام فعل

ورود به شناخت انواع مسئولیت‏های انسان است و عدم پذیرش مسئولیت انسان راه را برای بحث از هر گونه مسئولیت‎پذیری و هر گونه مسئولیت می‎بندد.

برهان عقلی

افزون بر این آیات، می‏توان به شکل عقلی از دو طریق بر اصل مسئولیت اجتماعی انسان اقامه برهان کرد که البته مقدمه ورود به هر دو برهان، گزاره «اجتماعی بودن انسان» است.

تبیین اول

انسان موجودی اجتماعی است؛ لذا برای حفظ حیات خود اجتماع و زندگی جمعی را برگزیده است. از طرفی زندگی اجتماعی سبب پیداش تنازع و اختلاف می‏گردد؛ چراکه منافع اشخاص گاه با همدیگر تعارض می‏یابند و هر کس خواهان تقدیم منفعت خود است؛ چنان‎که گاه اشخاص عمداً به حقوق دیگران دست‏اندازی می‏کنند. بنابراین برای برقراری نظم و فیصله داده به نزاع‏ها و تعدی‏ها، ضروری است قوانینی لازم الاجرا وضع شوند. البته جاعل قانون ممکن است خرد جمعی، وجدان انسانی، خالق بشر و یا گاه ترکیبی از اینها باشد. به هر حال، قانون موجب الزام افراد به رعایت اموری تعریف شده است؛ لذا قانون الزام را ایجاد می‏کند و الزام، مسئولیت را در پی دارد. بنابراین انسان به حکم زندگی اجتماعی، موجودی مسئول است یعنی اصل در ارتباط با او مسئولیت است.

تبیین دوم

باز باید گفت انسان موجودی اجتماعی است؛ لذا برای ادامه حیات خود زندگی اجتماعی را برگزیده است. از دیگر سو همه کسانی که در جامعه زندگی می‏کنند از یک سلسله حقوق مشترک برخوردارند که البته در منشأ آنها اختلاف است.^۱ نمونه‏ای از این حقوق عبارت است از: حق حیات، حق آزادی، حق برخورداری از رفاه و امنیت، حق ازدواج، حق سعادت و حق تعلیم و تربیت.

از دیگر سو میان حق و تکلیف تلازم است و هر حقی تکلیفی را ایجاب می‏کند؛^۲ چراکه