یعنی فرشتگان الهی الزام و فشار اجتماعی را انکار نمی‏کنند، بلکه تداوم حضور در چنین فضایی را نکوهش می‏کنند که نشان می‏دهد آن افراد با وجود الزام محیطی این مقدار دارای اختیار و اراده بودند که خود را از فشارهای اجتماعی موجود رها و هجرت کنند. بنابراین سیطره جامعه، انسان را عاجز مطلق نمی‏سازد بلکه ضعیف و کم اراده می‏سازد. از همین رو خداوند آنان را مستحق دوزخ خوانده است که با سلب اختیار مطلق سازگار نیست وگرنه مؤاخذه فردی که هیچ آزادی و اختیاری در انتخاب عملکرد خود ندارد، معقول و صحیح نیست؛ یعنی اجبار محیطی از آنان سلب مسئولیت نمی‏کند.^۱

نقد قرآن بر جبر الهیاتی

باورمندان به جبر الهیاتی گاه به آیاتی استناد می‏کنند که از آنها استنباط جبر شده است. این آیات با بیان سه مطلب، در ظاهر به جبراندیشی می‏انجامند:

۱. فاعلیت و اراده مطلق الهی

خداوند در قرآن کریم گاه به‎صراحت افعالی را که از انسان سرزده است از او سلب می‏کند و به خود نسبت می‏دهد و می‏فرماید: (فَلَم تَقتُلوهُم ولکِنَّ اللّهَ قَتَلَهُم وما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ ولکِنَّ اللّهَ رَمی؛^۲ پس شما آنان را نکشتید که خداوند آنان را کشت، و چون تیر افکندی تو نیفکندی بلکه خداوند افکند).

همچنین آیه‏ای که هدایت و اضلال بندگان را به خداوند نسبت می‏دهد و از زبان حضرت موسی علیه السّلام درباره خداوند می‏فرماید: (تُضِلُّ بِها مَن تَشاءُ وتَهدی مَن تَشاءُ؛^۳ هر که را بخواهی به وسیله آن [فتنه] گمراه و هر که را بخواهی هدایت می‏کنی‏).

و دیگر آیاتی که آنچه انسان‏ها انجام می‏دهند را به اراده الهی منسوب می‏کند و می‏فرماید: (وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِین‏؛^۴ و تا خدا، پروردگار جهانیان، اراده

مراد از «جبر الهیاتی»، جبر ناشی از باور به فاعلیت مطلق خداوند، قضا و قدر الهی و علم ازلی الهی است.

مراد از «جبر روان‏شناختی»، جبر ناشی از علل روانی اعمالِ به ظاهر اختیاری است؛ به این معنا که نوع کنش‏های آدمی به شکل ضروری تحث کنترل ساختار روانی و سازوکارهای روان‏شناختی یا زیست‏روان‏شناختی قرار دارد؛ لذا هر کنش و رفتاری تحت تأثیر عوامل غیرارادی روانی است.^۱

آنچه در بخش ادله اختیار در قرآن گذشت، برای رد اجمالی انواع جبرگرایی کفایت می‏کند. با این همه به شکل جداگانه نیز به نقد آنها از نگاه قرآن می‏پردازیم.^۲

نقد قرآن بر جبر اجتماعی

درباره جبرگرایی اجتماعی باید گفت قرآن کریم درباره کسانی که در جامعه شکرآلود و کافر زندگی کردند و تحت تأثیر محیط از ایمان، دین‏داری و انجام شعائر دینی بازماندند می‏فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ تَوَفّٰاهُمُ الْمَلَائکَِةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فی الْأَرْضِ قَالُواْ أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتهُاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَئكَ مَأْوَئهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِیرًا؛^۳ کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده‏اند، [وقتی‏] فرشتگان جانشان را می‏گیرند و می‏پرسند: در چه [حال‏] بودید؟، پاسخ می‏دهند: ما در زمین از مستضعفان بودیم؛ می‏گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟ پس جایگاهشان دوزخ است، و دوزخ‏ بد سرانجامی است‏).

مستضعف کسی است که او را ناتوان ساخته‏اند؛ یعنی با وجود توان بالفعل یا بالقوه ولی در عمل و در واقع، جامعه‏ای که در آن می‏زیسته او را به فردی ضعیف و ناتوان تبدیل ساخته و مقهور خود کرده است. قرآن درباره چنین افرادی می‏فرماید فرشتگان وقتی با پاسخ آنان روبه‏رو می‏شوند می‏گویند: چرا جامعه خود را رها و به جامعه‏ای ایمانی هجرت نکردید؛