انجام ندهد باز به استناد اختیار و آزادی‏اش بازخواست می‏شود؛ لذا در این موارد نیز اختیار مسئولیت‏ساز است. بنابراین اختیار را نباید به معنای آزادی در برابر انجام یا عدم انجام مسئولیت‏های اجتماعی تفسیر کرد.

در عین حال باید دانست که به حکم سخن قرآن که می‏فرماید: (إِنَّا لِلَّهِ؛^۱ ما از آنِ خدا هستیم) (مملوک خداوندیم و او مالک و صاحب ماست) ما در تصرف الهی و در دایره ملکیت او هستیم. بنابراین باید اختیار خود را در مسیر خشنودی صاحب اصلی خویش به کار بگیریم؛ چراکه مالک این «اختیار» نیز اوست؛ از این جهت نیز می‏توان استدلال کرد که اختیار، مسئولیت پسینی نیز به همراه خواهد داشت و نباید آن را به معنای آزادی در برابر قبول یا رد تکالیف اجتماعی تفسیر کنیم. همچنین از این بیان به دست می‎آید که اختیار انسانی که زمینه انتخاب را فراهم می‏کند باید سبب انتخابی گردد که او را راضی گرداند نه اینکه رضایت و منافع انتخابگر در اولویت قرار گیرد.

برای اثبات این مبنا ابتدا به ادله قرآنی اختیار می‏پردازیم و در ادامه از باب دفاع از اندیشه قرآنی، می‏کوشیم با تکیه بر نگاه وحیانی نقطه مقابل این مبنا را به چالش بکشیم.

الف - ادله اختیار در قرآن

افزون بر وجدان و فطرت که گواه اختیار هستند و منکران اختیار با تلاش برای توجیه آنها مهر تأییدی بر وجود آنها می‏زنند، ادله دیگر برای اثبات اختیار عبارت‏اند از:

۱. آیات صریح در اختیار انسان

خداوند در قرآن کریم به‎صراحت می‏فرماید: (اِنّا هَدَیناهُ السَّبیل اِمّا شاکِراً وَاِمّا کَفوراً؛^۲ ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس!).

خداوند در این آیه به‎صراحت بیان می‏کند که ما به انسان مسیر سعادت دنیا و آخرت (یعنی دین حق) را نشان دادیم و از طریق فطرت و فرستادگان الهی او را راهنمایی کردیم

تفکر و تعقل دریابد برای برآوردن نیازهایش به اجتماع و یاری دیگران نیازمند است. همچنین بسیاری از ارتباطات انسانی، هیچ ارتباطی با نیازها و خواسته‏های مادی ندارند و بسیاری از روابط صرفاً به سبب میل و گرایش ذاتی است که انسان به همدلی و همراهیِ دیگران دارد.^۱

۲. اختیار انسان

شاید مهم‏ترین مبنای مسئولیت‏پذیری اجتماعی اختیار انسان باشد؛ چراکه باور به عدم اختیار برای انسان و پذیرش جبر، حق خواست و بازخواست را لغو می‏کند؛ چنان‎که اگر شخصی در زندان به سر می‏برد، مسئولیتی در برابر نجات زلزله‏زدگان یا خاموش کردن حریق جنگل ندارد؛ چراکه او آزاد نیست تا امکان نجات زلزله‏زدگان یا کسانی را که در حریق محاصره شده‏اند داشته باشد.

کسی که معتقد است رفتارهای او با اختیار و انتخاب او صورت نمی‏گیرد، بلکه منشائی غیرقابل کنترل (اعم از داخلی یا بیرونی) دارد و انسان تحت تأثیر عوامل جبرآور رفتار می‏کند، مسئولیت‏های اجتماعی را متوجه خود نمی‏شمارد؛ چراکه تلقی او از خود، تلقی اسیری است که در بند به سر می‏برد و حتی اگر بخواهد نیز نمی‏تواند نسبت به کسانی که در محاصره حریق هستند ایفای مسئولیت کند.

بنابراین اختیار انسان سبب می‎شود که «مسئولیت انسان» اصل باشد و باید برای ترک مسئولیت دلیل و مانع را اثبات کرد؛ لذا روابط میان مردم قابل ارزیابی و در موارد تعدی، قابل بازخواست است. همچنین در این صورت است که می‏توان به بهبود روابط میان افراد جامعه و رسیدن به رفاه و سعادت عمومی در پرتو مسئولیت‏پذیری اجتماعی امید داشت.

البته باید توجه داشت که اختیار انسان فقط در مرحله پس از عمل، سبب پذیرش مسئولیت آن عمل و اقدام نمی‏شود و تنها کارکرد پسینی ندارد بلکه کارکرد پیشینی نیز دارد؛ به این معنا که وقتی دست انسانی برای اقدامی باز باشد و آن اقدام مورد انتظار باشد و او