۵. ایثار

در دستگاه معرفتی انسان‏محور هر نوع اقدام دیگرخواهانه، ترجیح منافع دیگری بر منافع خود است لذا اگر در این دستگاه معرفتی نیک تأمل شود چنین ترجیحی به هیچ رو عقلانی نیست بلکه صرفاً عاطفی است. اما در نگرش وحیانی بستر مشترک تمام دیگرخواهی‏ها، ترجیح منافع دیگران بر منافع مادی خود است نه مطلق منافع خود؛ چراکه وقتی منافع غیرمادی مورد توجه قرار می‏گردد، دیگرخواهی در اصل به «ترجیح منافع غیرمادی خود بر منافع مادی خود» منتهی می‏شود، نه ترجیح منافع دیگران بر منافع خود. یعنی شخص دیگرخواه از پاره‏ای منافع مادی خود می‏گذرد تا منافعی غیرمادی کسب کند که ارزش بیشتری دارند لذا دیگرخواهی مطلوب عقل می‏شود و هم محبوب عاطفه.

در دیدگاه انسان‏محور، اقدام عاطفیِ ترجیح منافع دیگران بر منافع خود دارای مرزی است که وقتی از آن عبور کند عاطفه نوع بشرِ خودبنیان نیز آن را نمی‏پذیرد. لذا اگر کسی به امکاناتی که در اختیار دارد بیش از دیگران نیاز دارد دیگر روا نیست دیگران را بر خود ترجیح دهد؛ چراکه این کار دیوانگی است.

اما در دیدگاه وحیانی، اگر شخص دیگرخواه به منافع مادی خویش بیش از دیگران نیازمند باشد باز انگیزه عقلانی و عاطفی لازم برای گذشتن از منافع مادی‏اش را دارد؛ چراکه در این صورت نیز آنچه تحصیل می‏کند بیش از آن چیزی است که هزینه می‏کند. در این جا رفاه زودگذر با رفاه دائمی معامله می‏شود.

بنابراین نوع ویژه‏ای از ترجیح دیگران بر خود وجود دارد که تنها در دستگاه معرفتی توحیدی قابل دفاع است و از آن تعبیر به «ایثار» می‏گردد.

این مرتبه با این پشتوانه توحیدی، اوج انسانیت را به نمایش می‏گذارد و در قرآن کریم به آن اشاره شده است. خداوند در فضیلت ایثار انصار مدینه که به گرمی پذیرای مهاجران شدند و با وجود نیازمندی فراوان، اموال خود را میان خود و آنان تقسیم کردند، می‏فرماید: (یُؤْثِرُونَ عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَة؛^۱ [انصار] آنها را بر خودشان مقدّم می‏دارند

تحریک و تشویق دیگران به مسئولیت‏پذیری است.

این مرتبه گرچه هزینه کمتری از مرتبه اقدام عملی دارد ولی گاه به جهت روشن نبودن اهمیت آن مورد غفلت واقع می‏شود؛ درحالی‎که اگر تبلیغ و تشویق از سوی کسی انجام گیرد که پیش‏تر اقدام عملی را صورت داده است، نتایج گسترده‏تری از مراتب پیشین دارد. تحریک دیگران سبب چند یا چندین برابر شدن اقدام‏کنندگان می‏گردد.

در عین حال باید توجه داشت کسی که تشویق به مسئولیت‏پذیری می‏کند باید دارای اقدام عملی باشد وگرنه سخن او نه‎تنها تأثیری ندارد بلکه بازتابی منفی نیز به همراه خواهد داشت. از همین رو نیز این مرتبه بعد از اقدام عملی قرار می‏گیرد.

قرآن کریم یکی از عوامل گرفتاری و نابسامانی اقتصادی را عدم تشویق دیگران به مسئولیت رفع گرسنگی می‏شمارد و به هنگام شمارش دلایلی که سبب کاهش رفاه می‏شود، می‏فرماید: (وَلا تَحَاضُّونَ عَلی‏ طَعامِ الْمِسْکینِ؛^۱ و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی‏کنید).^۲

شبیه همین معنا نیز در آیه‏ای که عوامل کیفر شخص جهنمی بیان شده است، ملاحظه می‏شود. خداوند می‏فرماید: (وَلا یَحُضُّ عَلی‏ طَعامِ الْمِسْکینِ؛^۳ و هرگز مردم را بر اطعام مستمندان تشویق نمی‏نمود).

بنابراین می‏توان از اطعام نیازمندان الغای خصوصیت کرد و گفت از نگاه قرآن یکی از مراتب مسئولیت‏پذیری اجتماعی، تحریک دیگران به ایفای تکالیف اجتماعی است که می‏توان از آن به «مسئولیت‏پذیری اجتماعی غیرمستقیم» تعبیر نمود.^۴