مردی دوان‏دوان آمد [و] گفت: «ای موسی، سران قوم درباره تو مشورت می‏کنند تا تو را بکشند. پس [از شهر] خارج شو. من جدّا از خیرخواهان توام).

باز قرآن درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می‏فرماید: (لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلَّا یَکُونُواْ مُؤْمِنِینَ؛^۱ بیم آن می‎رود که از غصه خود را هلاک کنی).

این آیه نشان می‎دهد که پیامبر در مسئولیت هدایتی خود چنان عمیق شده بود و چنان از دعوت کلامی و عملی مایه گذاشته بود که خود را در آستانه هلاکت قرار داده بود.

همچنین حضرت یوسف زمانی که سرزمین مصر را در تهدید خشکسالی و قحطی مشاهده کرد اقدام گفتاری را کافی ندید و خود را برای ایفای نقش مدیریت کشاورزی و منابع ارضی آن سرزمین پیشنهاد داد.^۲

قرآن درباره مؤمنان راستین نیز می‏فرماید آنان زمانی که دچار ظلم می‏شوند اقدام عملی می‏کنند و از هم‏کیشان خود درخواست کمک می‏کنند تا ظالم را سرجایش بنشانند.^۳ البته اهل ایمان می‏توانند برای دفع ظلم از راه‏های کلامی نیز استفاده کنند و برای نمونه با ظالمان وارد مذاکره و گفت‎وگو شوند؛ ولی تا مظلوم پشتوانه‏ای قوی نداشته باشد، روش کلامی راه به جایی نخواهد برد. لذا در هر صورت، حمایت عملی اهل ایمان برای رفع ظلم لازم خواهد بود.

خداوند قبل از اینکه به جامعه ایمانی دستور دهد وحدت خود را حفظ کنید به آنها دستور همگرایی و اطاعت از مدیر جامعه اسلامی را می‏دهد^۴ تا این نکته را گوشزد کند که مسئولیت حفظ وحدت در گرو اقدامات عملی مقدماتی است و با صرف تأکید افراد جامعه بر حفظ وحدت این تکلیف اجتماعی انجام نخواهد شد.

۴. تشویق دیگران

از نگاه وحیانی مسئولیت‏پذیری اجتماعی با اقدام عملی پایان نمی‏یابد بلکه مرتبه بعدی

لازم برای تحقق اهداف تکالیف اجتماعی، گاه به زمینه‏سازی عملی یا رفع موانع تحقق مسئولیتی اجتماعی و گاه نیز به دست زدن مستقیم به تکلیفی اجتماعی نمودار می‏شود.

در قرآن کریم موارد متعددی وجود دارد که بر اقدام عملی تحت یکی از عناوین بالا تأکید می‏کند. به عنوان نمونه خداوند می‏فرماید: (یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فی الْخَیرْاتِ؛^۱ به کار پسندیده فرمان می‏دهند و از کار ناپسند بازمی‏دارند و در انجام کارهای نیک، از همدیگر پیشی می‏گیرند). خداوند در این فراز بعد از امر به معروف و نهی از منکر که عموماً نیازمند اقدام زبانی است، می‏فرماید در انجام کارهای نیک از هم پیشی می‏گیرند؛ چراکه اقدام عملی و سبقت بر کارها عام المنفعه، خود بهترین امر به معروف و نهی از منکر است.

همچنین قرآن درباره مجلس تقسیم ارث می‏فرماید: (وَإِذَا حَضرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبی‏ وَالْیَتَامَی‏ وَالْمَسَاکینُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلًا مَّعْرُوفًا؛^۲ و هر گاه، خویشاوندان یتیمان و مستمندان در تقسیم [ارث‏] حاضر شدند، [چیزی‏] از آن را به آنها بدهید و با آنان سخنی پسندیده گویید).

در این آیه هم بر مرتبه عملی تأکید شده و هم بر مرتبه زبانی؛ یعنی هم به آنان کمک مالی کنید و هم با احترام و کرامت و محبت با آنان سخن گویید. در نمونه دیگر حواریون در پاسخ به پرسش حضرت عیسی علیه السّلام که فرمود: «چه کسی مرا یاری می‏کند؟» گفتند ما انصار خدا هستیم.^۳ در اینجا قرآن از اهل ایمان می‏خواهد از آنان الگو گرفته و انصار رهبر جامعه ایمانی باشند و مانند آنان دعوت رهبر جامعه را اجابت کنند و او را یاری نمایند.

در عین حال طبیعی است که مسئولیت حمایت از رهبر جامعه مراتبی دارد؛ لذا قرآن یک نمونه عملی آن را نیز گزارش می‏کند: (وَجَاءَ رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَا الْمَدِینَةِ یَسْعَی‏ قَالَ یامُوسی إِنَّ الْمَلَأَ یأْتَمِرُونَ بِكَ لِیَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنَّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِینَ؛^۴ و از دورافتاده‏ترین [نقطه‏] شهر،