در نمونه دیگر حضرت ابراهیم علیه السّلام در برابر جامعه مشرک خود به همگان اعلام نمود: (یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ؛^۱ ای قوم من، من از آنچه [برای خدا] شریک می‏سازید بیزارم).

در این آیه شاهد اظهار برائت آشکار از منکر در برابر کل جامعه هستیم. این اقدام زبانی یکی از مراتب مسئولیت‏پذیری اجتماعی است؛ به‎ویژه برای خواص جامعه که سخنان آنان از برد تبلیغی بیشتری برخوردار است. چنان‎که قرآن درباره حضرت لوط نیز می‏فرماید که به اشخاص بدکار قوم خود گفت: (إِنِّى لِعَمَلِكُم مِّنَ ٱلْقَالِينَ؛^۲ من دشمن کردار شمایم). حضرت لوط اعلام می‏کند من پیوسته به رفتار شما اعتراض می‏کنم و با آن دشمنی می‏کنم و دست از مبارزه تبلیغاتی و فرهنگی برنمی‏دارم.

این نمونه‏های قرآنی نشان می‏دهد که باید به شکل زبانی به مسئولیت‏های اجتماعی اقدام کرد هرچند منکر در مقیاس یک جامعه باشد و ما یک نفر باشیم. اهمیت این مرتبه از آنجاست که اقدام زبانی به مسئولیت‏های اجتماعی، دست‏کم به فرهنگ‏سازی عمومی کمک می‏کند و زمینه لازم را برای اقدامات عملی فراهم می‏کند.

۳. اقدام عملی

از مراتب مسئولیت‏پذیری اجتماعی اقدام عملی است و شامل عمده تکالیف اجتماعی می‏گردد. اقدام عملی گامی جلوتر از اقدام زبانی است. در این مرتبه شخص ضمن انجام سطحی عمیق‏تر از مسئولیت اجتماعی، با زبانِ عمل - که زبانی تأثیرگذارتر است - به فرهنگ‏سازی عمومی نیز کمک می‏کند.

برای نمونه تکالیفی نظیر حمایت از اقشار ضعیف، احسان به خویشان، حفظ اتحاد، حل تنش‏های اجتماعی و خانوادگی، هدایت گمراهان، حمایت از مرزهای اعتقادی، جهاد، تشکیل حکومت، همیاری در کارهای خیر، مشارکت در امور سرنوشت‏ساز و... هم قابلیت اقدام زبانی را دارند و هم قابلیت اقدام عملی.

اقدام عملی گاه به حضور و مشارکت اجتماعی، گاه به تأمین مالی و ایجاد زیرساخت‏های

خدا و پیامبرش خیرخواهی نمایند - هیچ گناهی نیست‏).

در این آیه حضور نداشتن در جهاد به شرطی مجاز دانسته شده که کمترین مرتبه مسئولیت‏پذیری یعنی گرایش قلبی و خیرخواهی وجود داشته باشد. خیرخواهی (که گرایشی قلبی است) کف مسئولیت‏پذیری اجتماعی است و بر همه افراد هرچند فقیر و ناتوان نیز لازم است. در اینجا صرف خیرخواهی بازماندگان از جهاد، آنان را به تشویق دیگران، تقویت نیروهای خودی، روحیه دادن به آنان، تضعیف کلامی دشمن و... می‎کشاند. بنابراین می‏توان از این آیه نیز استفاده کرد که کمترین مرتبه مسئولیت‏پذیری، «علاقه‏مندی» است.

۲. اقدام زبانی

مرتبه دوم مسئولیت‏پذیری اجتماعی، مرتبه گفتاری است؛ یعنی پس از گرایش قلبی به مسئولیت‏پذیری، اقدام زبانی وجود دارد.

اقدام زبانی عمده مسئولیت‏های اجتماعی را دربرمی‏گیرد؛ چراکه افزون بر مسئولیت‏های اجتماعی که در اصل از سنخ گفتاری هستند (همچون دعوت به امور پسندیده و نهی از امور ناپسند)، اغلب مسئولیت‏های اجتماعی در دو سطح عملی و زبانی قابل انجام‏اند. مثلاً حل تنش‏های افراد جامعه می‏تواند با میانجیگری کلامی و هزینه کردن اعتبار انجام شود و می‏تواند با هزینه مالی و یک اقدام عملی صورت گیرد؛ چنان‎که قرآن درباره حل تنش‏های خانوادگی می‏فرماید: (وَإِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَینِهِما فَابْعَثُوا حَکماً مِنْ أَهْلِهِ وَحَکماً مِنْ أَهْلِها؛^۱ و اگر از جدایی میان آن دو (همسر) بیم داشته باشید، یک داور از خانواده شوهر، و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید [تا به کار آنان رسیدگی کنند]).

این آیه به شکل طبیعی ابتدا متوجه خویشاوندان دو طرف است و سپس متوجه دوستان، آشنایان و همسایگان است و از آنان خواسته شده با اقدام به انتخاب داورانی از دو طرف، به این تنش خاتمه دهند اما در عین حال - بنابر عدم موضوعیت انتخاب داور - مسئولیت حل تنش‏های خانوادگی می‏تواند مستقیماً از راه اقدام کلامی اطرافیان یا آشنایان و دوستان تحقق یابد.