را می‏کشتید؟).

با اینکه یهودیان زمان پیامبر۶ با اسلاف خود که پیامبران را کشته بودند چند قرن فاصله داشتند، قرآن کریم با نسبت دادن فعل قتل، آنان را مورد عتاب و نکوهش قرار می‏دهد و می‏فرماید: «پس چرا پیش از این، پیامبران خدا را می‏کشتید؟»؛^۱ چراکه آنان به عمل پیشینیان خود رضایت داشتند.

این تعبیر ظریف قرآن نشان می‏دهد اگر کسی به فعل گروهی راضی باشد داخل در آنان قلمداد می‏شود و در نتیجه یکی از راه‏های شریک شدن در افعال دیگران «گرایش‏ها و امیال» است.

بنابراین اگر گرایش و رضایت قلبی، «فعل» تلقی می‏شود، می‏توان مدعی شد: یکی از مراتب انجام مسئولیت‏های اجتماعی رغبت به مسئولیت‏پذیری اجتماعی و هم‏دلی با انجام‏دهندگان مسئولیت اجتماعی است.

بی‏تردید این گرایش و همدلی، اثر خود را بر رفتارها و گفتارهای شخص خواهد گذاشت. از دیگر سو مایه دلگرمی انجام‏دهندگان مسئولیت‏های اجتماعی خواهد شد و در نتیجه برکات ناشی از انجام تکالیف اجتماعی، شامل همدلان هم می‏شود. درحالی‎که پیامدهای ناشی از مسئولیت‏گریزی اجتماعی شامل هم‏فکران ساکت آنان نیز می‏شود.

گرایش قلبی (چه در جهت مثبت و چه در جهت منفی) آن‏قدر مورد توجه قرآن است که به افرادی که تنها علاقه‏مند به گسترش زشتی‏ها در جامعه ایمانی هستند وعده کیفر سخت داده است.^۲

خداوند انسان‏هایی را که به دلیل ناتوانی جسمی یا در اختیار نداشتن ابزار جنگی، حسرت‏زده از شرکت در جهاد بازماندند دلداری می‏دهد و می‏فرماید: (لَیسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَلا عَلَی الْمَرْضی‏ وَلا عَلَی الَّذِینَ لا یُجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ؛^۳ بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی نمی‏یابند [تا در راه جهاد] خرج کنند - در صورتی که برای

وگرنه آدمی با انفاق چیزی که کم‏ارزش است یا ارزنده است ولی علاقه انسان به آن کم شده است، به مقام ابرار نمی‏رسد، چون غرض اصلی این تکلیف تهذیب و پاکسازی نفس است.

انسان باید هدفی برتر از سیر کردن گرسنه داشته باشد. او می‏تواند در پرتو این کمک عاطفی به مقامی برسد که محبوبی جز خدا نداشته باشد و با بخل و حرص درونی مبارزه کند و این تعلق را درمان کند. انسانی که انفاق می‏کند قبل از اینکه به گرسنه خدمت کند به خودش احسان می‏کند.

بنابراین مسئولیت‏پذیری اجتماعی هم حقوق دیگران را تأمین می‏کند و هم حقوق فردی کسانی را که اقدام به این مسئولیت‏ها می‏کنند؛ لذا کسانی که این مسئولیت‏ها را ترک می‏کنند هم حقوق جامعه را تضییع می‏کنند و هم حقوق خویش را.

و - مراتب مسئولیت‏پذیری اجتماعی

یکی از مباحث جالبی که نگاه وحیانی به موضوع مسئولیت‏پذیری اجتماعی وجود دارد، تعین کف و سقف مسئولیت‏پذیری است؛ یعنی قرآن افزون بر بسط عرضی مسئولیت‏های اجتماعی و تکثیر آنها، به بسط طولی و عمق آن نیز نظر دارد و از این زاویه، مراتبی برای مسئولیت‏پذیری اجتماعی ترسیم کرده است.

مراتبی که در قرآن مطرح شده است از کم‏هزینه‏ترین مراتب یعنی گرایش قلبی آغاز و تا پرهزینه‏ترین مراتب را در بر می‏گیرد و مجموعاً شامل پنج مرحله به این شرح است:

۱. محبت و گرایش قلبی

نخستین مرتبه مسئولیت‏پذیری اجتماعی از نگاه وحیانی تمایل قلبی و علاقه به مسئولیت‏پذیری اجتماعی است. گرایش قلبی از بهترین زمینه‏سازهای ورود به صحنه انجام تکالیف اجتماعی است.

از دیدگاه قرآن گرایش و رضایت به یک امر همچون اقدام به آن است. خداوند خطاب به یهودیان عصر نزول می‏فرماید: (فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ؛^۱ چرا پیش از این، پیامبران خدا