سرزمین مقدس شوید و دشمنان خود را مغلوب سازید، آنان تن به این کار ندادند و گفتند: ما اینجا می‏نشینیم؛ خود و خدایت این مشکل را برطرف کنید؛ لذا به مدت چهل سال آواره و سرگردان شدند تا آن نسل مسئولیت‏گریز با نسلی دیگر جایگزین شود.^۱

این آیات نشان می‏دهد مسئولیت‏گریزی اجتماعی سبب می‏گردد جامعه در نابسامانی و پریشانی غوطه‏ور شود و چه‎بسا در برهه‏ای کوتاه ترک مسئولیت‏های اجتماعی، خسارت و پیامدهایی داشته باشد که نسلی را سرگردان کند. اگر نسلی ترسو از انجام مسئولیت‏های اجتماعی پرخطر کناره کشیدند لازم است آن نسل برود و نسلی نو جایگزین آن گردد.

همچنین از این آیات استفاده می‏شود: نقش مردم در تداوم یک نهضت برجسته است و نمی‏توانند به رهبران انقلابی و مدیران جامعه خودشان بگویند ما اینجا می‏نشینیم و شما باید مشکلات را حل کنید. اگر این چنین کنند پیامد بی‏مسئولیتی خودشان را می‏چشند.

در نمونه دیگر از ارائه سرنوشت مسئولیت‏پذیران، قرآن به تجربه بسیار شیرین طالوت و سپاهیان او اشاره می‏کند که با وجود تعداد اندک و ضعف امکانات در برابر سپاهیان جالوت به پیروزی رسیدند.^۲

ه‍ - فلسفه مسئولیت‏پذیری اجتماعی قرآنی

مساق یک هدف فراگیر را دنبال می‏کند که هم جنبه اجتماعی دارد و هم جنبه فردی؛ و آن، «احیای حقوق انسان‏ها» است.^۳

ازآنجاکه میان حق و تکلیف تلازم است، حقوق فردی اشخاص برای دیگر افراد جامعه، تکلیفی را ایجاد می‏کند. در واقع نمی‏توان ملتزم شد که در جامعه، همه دارای حقوق باشند، اما افراد حاضر در آن ملزم به رعایت حقوق یکدیگر نباشند.^۴

بنابراین در جنبه اجتماعی، فلسفه مسئولیت‏های اجتماعی به عنوان تکالیفی بر عهده

از دیگر سو نگاه قرآن کریم به مسئولیت‏های اجتماعی (چنان‎که در بخش شاخص‏ها گذشت) نگاهی وظیفه‏ای و کاملاً ارزشی است؛ لذا ارزش شدن مسئولیت‏پذیری اجتماعی از یک سو و وظیفه ‏بودن آنها از دیگر سو می‏تواند خودبه‏خود فشار اجتماعی ایجاد کند؛ چراکه هر جامعه‏ای از افراد خود انتظار دارد که به ارزش‏ها و هنجارهایش اهتمام داشته باشند.

۵. سرنوشت افراد مسئولیت‏پذیر و مسئولیت‏گریز

عبرت‏دهی یا بیان سرنوشت تلخ و شیرین دیگران نقش تربیتی ویژه‏ای دارد. یکی از ابعاد این نقش، تحریک و ایجاد انگیزه لازم جهت اقدام یا ترک است. خداوند غرض از گزارش سرنوشت انبیا گذشته و اقوام آنان را عبرت‏گیری صاحبان اندیشه می‏داند^۱ و گاه صراحتاً به درس‏آموزی از سرگذشت آنان فرمان می‏دهد.^۲

قرآن سرگذشت جنگ بدر و فداکاری و شجاعت ممتاز مسلمانان صدر اسلام در برابر دشمنی به ظاهر بسیار قوی‏تر از خود را بیان می‏کند و از امداد الهی در آن صحنه به عنوان نشانه‏ای درس‏آموز نام می‏برد و آن‏گاه این ماجرا را عبرتی برای صاحبان بینش قلمداد می‏کند و می‏فرماید: (إِنَّ فی‏ ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ).^۳

این مسئولیت‏پذیری مؤمنانه و همراه با اعتماد تام به خداوند، سبب جلب نصرت غیبی الهی و مغلوب شدن دشمنان آنان گشت و تبدیل به تصویری محرک برای همه مسلمانان در طول تاریخ شد تا زمانی که جامعه آنان مورد حمله قرار گرفت با شجاعت تمام عازم میدان شوند و از امکانات و قدرت ظاهری دشمن خود نهراسند. بنابراین این صحنه تاریخی که تجربه‏ای مثبت از مسئولیت‏پذیری دیگران را نمایش می‏دهد، عاملی محرک و انگیزه‏ساز جهت اقدام به مسئولیت دفاع از میهن معرفی شده است.

در برابر این تجربه شیرین، قرآن از مسئولیت‏گریزی بنی‏اسرائیل صحنه‏ای را گزارش می‏کند و می‏فرماید زمانی که حضرت موسی علیه السّلام به عنوان رهبر جامعه به آنان گفت وارد