سرزنش و طرد واقع شدند که در اثر این فشار اجتماعی، زندگی بر آنان تنگ شد^۱ و از کردار خود سخت پشیمان شدند و توبه نمودند.

همچنین یکی از مسئولیت‏های اجتماعی تأکید قرآن بر امر به معروف و نهی از منکر است.^۲ امر به معروف و نهی از منکر در صورتی که رواج پیدا کند، افزون بر کارکرد مستقیمِ کاهش ناهنجاری‏های اجتماعی و افزایش جامعه‏پذیری، یک تأثیر غیرمستقیم روانی نیز دارد و آن ایجاد یک نیروی کنترلی به نام فشار اجتماعی است و اگر این دو تکلیف اجتماعی از کارکرد اول تهی شوند، قطعاً کارکرد دوم را خواهند داشت. به این سبب هنجارشکنان اجتماعی که در زمان دریافت نهی از منکر رفتار خود را تغییر نمی‏دهند برای تکرار دوباره هنجارشکنی خود فشاری را احساس می‏کنند.

در جایی دیگر قرآن سخن کسانی را که اقدام به نهی از منکر کردند گزارش می‏کند و می‏فرماید زمانی که از آنان سؤال می‏شود چرا گروه هنجارشکن را موعظه می‏کنید، می‏گویند: (قَالُواْ مَعْذِرَةً إِلی‏ رَبِّکُمُ‏ وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُون؛^۳ برای اینکه در پیشگاه پروردگارمان [نسبت به رفع مسؤولیت خود] حجت و عذر داشته باشیم و شاید آنها تقوا پیشه کنند). پرهیزکاری و بازایستادن از هنجارشکنی می‏تواند تحت تأثیر دو عامل باشد: یکی پذیرش نهی از منکر مستقیم و دیگری تحت تأثیر فشار اجتماعی ناشی از نهی از منکر.^۴

حال با این مقدمه می‏توان گفت: مسئولیت‏گریزی به عنوان یک منکر و مسئولیت‏پذیری به عنوان یک معروف قلمداد می‏شوند لذا امر به مسئولیت‏پذیری و نهی از مسئولیت‏گریزی می‏توان یک فشار اجتماعی مضاعفی را بر افراد جامعه ایجاد کند تا به مسئولیت‏های اجتماعی تن دهند و از بی‏تفاوتی اجتماعی دوری کنند.

خداوند خود نخستین آمر به مسئولیت‏های اجتماعی است^۵ و در ایجاد انتظار جامعه ایمانی نسبت به مسئولیت‏پذیر بودن در صحنه اجتماع نخستین نقش را ایفا می‏کند.

افکار عمومی می‏کند.^۱

نمونه دیگر، مهاجران و انصار در صدر اسلام هستند. روحیه جهاد و مبارزه در میان آنان - به عنوان یک الگوی زنده - بعد از جنگ اُحُد چنان بالا بود که وقتی خبر بازگشت دشمن با نیروهای بیشتر به سمت مدینه را شنیدند، نه‎تنها دچار ترس و رعب نشدند بلکه بر ایمان و عزم آنان افزوده شد؛ چراکه با احساس خطر درباره دین خود، احساس مسئولیت آنان در برابر حفظ آن بیشتر شد و لذا ایمانشان افزوده شد. نظیر علاقه و دلبستگی به خانواده که در هنگام بروز خطر برای خانواده فوران می‏کند، شعله‏ور می‏شود و شدت می‏گیرد.^۲

در کنار این الگوهای واقعی، گاه قرآن کریم به ارائه الگوهای انتزاعی نیز می‏پردازد یعنی با شمارش ویژگی‏های ممتاز انسانی به خلق الگویی انتزاعی در ذهن مخاطب می‏پردازد و الگویی کلی را ارائه می‏دهد که مخاطب رفتار خود را با آن الگوی ذهنی هماهنگ سازد. برای نمونه در بسیار از آیاتی که به توصیف اهل ایمان یا رستگاری توجه می‏شود، به جلوه‏ای از مسئولیت‏پذیری اجتماعی آنان اشاره می‏گردد.^۳

۴. فشار اجتماعی

فشار اجتماعی نیرویی روانی است که از طرف افکار عمومی و نهادهای نظارتی جامعه (اعم از مردمی یا حکومتی)، رفتار اجتماعی شهروندان را هدایت، کنترل یا دست‏کم متأثر می‏کند.

فشار اجتماعی را می‏توان به انتظار جامعه برای انجام رفتاری معین و در نتیجه استحقاق سرزنش در برابر ترک آن تحلیل کرد و ازاین‎رو میل به اجتناب از موقعیت‏های دردآور سبب می‏شود افراد جامعه به فشار اجتماعی بها دهند و این عنصر به عاملی انگیزشی مبدل شود.

قرآن کریم در سوره توبه به داستان سه تن اشاره می‏کند که از شرکت در جهاد تخلف ورزیدند^۴ و به سبب مسئولیت‏گریزی چنان از سوی خانواده، اقوام و افراد جامعه مورد