مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید، و نماز را به پا دارید، و زکات را بدهید). این در حالی است که هشتاد درصد مفاد این میثاق مسئولیت‏های اجتماعی است.

همچنین قرآن در دیگر آیات به پایبندی به قرارداد دوسویهٔ اسلام تأکید می‏کند و می‏فرماید: (أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ؛^۱ چون با خدا پیمان بستید، به پیمان خود وفا کنید).

جالب است که افراد موعظه‏گرِ گنهکاران در برابر پرسش از چرایی مسئولیت‏پذیری خود می‏گویند: برای اینکه در پیشگاه پروردگارمان نسبت به رفع مسئولیت خود، حجت و عذر داشته باشیم. قرآن این گفت‎وگو را چنین گزارش می‏کند: (وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِّنهْمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا قَالُواْ مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمُ؛^۲ و هنگامی که گروهی از آنها [به گروه دیگر] گفتند: چرا جمعی را اندرز می‏دهید که سرانجام خداوند آنها را هلاک خواهد کرد، یا به عذاب شدیدی گرفتار خواهد ساخت؟! گفتند: [این اندرزها،] برای اعتذار [و رفع مسئولیت] در پیشگاه پروردگار شماست). این پاسخ به‎روشنی نشان می‏دهد که الزام الهی چگونه عاملی انگیزشی می‏گردد.

۲. تشویق و تهدید

استفاده قرآن از تشویق و تهدیدها در ارتباط با مسئولیت‏های اجتماعی مذکور در قرآن، مبتنی بر این پیش‏فرض است که این دو رغبت، انجام، عمق و دوام مساق را در پی‏خواهند داشت.

در آیات فراوانی جاذبه‏هایی فردی و اجتماعی و نیز مادی و معنوی برای مسئولیت‏پذیری اجتماعی بیان شده است که نقش قابل تأملی در انگیزه‏سازی افراد جامعه برای اقدام به تکالیف اجتماعی دارند.

گویا بزرگ‏ترین پاداشی که برای مساق در قرآن کریم ذکر شده «فلاح» است. فلاح پاداشی بسیار بسیار گران‏بهاست که در آخرت داده می‏شود و به «کامیابی همیشگی» تفسیر

لزوم حمایت از دستگاه ارشادی جامعه، داستان حبیب نجار را به عنوان الگو بیان می‏کند و می‏فرماید: (وَجَاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعَی قَالَ یٰقَوْمِ اتَّبِعُواْ الْمُرْسَلِینَ؛^۱ و [در این میان] مردی از دورترین جای شهر دوان‏دوان آمد، [و] گفت: ای مردم، از این فرستادگان پیروی کنید).

خداوند همچنین درباره یکی از ویژگی‏های کسانی که شایسته پاداش‏های برتر و جاویدان الهی هستند می‏فرماید: (وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابهَمُ الْبَغْی هُمْ یُنتَصِرُونَ؛^۲ و کسانی که چون ستم بر ایشان رسد، یاری می‏جویند)؛ یعنی هنگامی که در معرض ظلم قرار می‏گیرند، نه‎تنها ظلم را نمی‏پذیرند، بلکه مقاومت می‏کنند و از دیگران طلب یاری می‏کنند تا بتوانند ستمگر را به زانو درآورند. بنابراین وظیفه دیگر مسلمانان است که به هنگام کمک‏خواهی مظلومان، به یاری آنها بشتابند؛ چراکه سفارش به یاری طلبیدن مظلوم بدون لزوم یاری کردن او لغو و بیهوده است.^۳

چنان‏که مشاهده می‏شود این لسان، لسان تشویق و ترغیب است و از آن مسئولیت یاری مظلومان قابل استنباط است. در عین حال خداوند در قرآن کریم از مجموعه اوامر صریح و غیرصریح خود تعبیر به «عهد» و گاه تعبیر به «میثاق»کرده است تا نشان دهد میان موحدان و خالق آنان یک قرارداری وجود دارد که بخشی از آن نیز تکالیف اجتماعی است. در واقع پذیرش اسلام به منزله امضای قراردادی دوسویه است. مسلمانان انجام اوامر الهی را تعهد می‏کنند و خداوند نیز سعادت و پاداش جاوید خود را.

خداوند هنگام برشمردن پیمان خویش با بنی‏اسرائیل که مشتمل بر ده دستور است از عنوان «میثاق» استفاده می‏کند و می‏فرماید: (وَإِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنی‏اسرائیل لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ؛^۴ و چون از بنی‏اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: جز خدا را نپرستید، و به پدر و