می‏شوند. بنابراین با احساس اخوت اجتماعی انگیزه‏ای برتر شکل می‏گیرد که توان فوق‏العاده‏ای را به مسئولیت‏پذیری اجتماعی تزریق می‏کند.

۳. یک‏تن‏انگاری جامعه

در عنوان قبلی مشاهده شد که قرآن کریم با صراحت جامعه ایمانی را یک خانواده معرفی می‏کند و افراد جامعه را برادران یکدیگر اعلام می‏کند. در کنار این، قرآن بیانی لطیف‏تر درباره اعضای جامعه اسلامی ارائه می‏کند و آنان را به منزله یک تن تلقی می‏نماید و تلویحاً می‏گوید اعضای جامعه اسلامی در واقع یک‏نفر هستند و همه آنان یک جان دارند.

در جریان افک و شایعه‏سازی منافقان علیه یکی از نزدیکان پیامبر۶ شماری از مسلمانان ساده‏لوح تحت تأثیر تبلیغات مسموم شایعه‏سازان قرار گرفتند و به پخش آن شایعه کمک کردند. این توطئه با نزول آیاتی از قرآن کریم خنثا شد. در ضمن این آیات خداوند می‏فرماید: (لَوْ لا - إِذْ سَمِعْتُمُوهُ - ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیراً وَقالُوا هٰذا إِفْكٌ مُبِینٌ؛^۱ «چرا هنگامی که آن (دروغ بزرگ) را شنیدید، مردان و زنان مؤمن به خودشان گمان نیک نبردند و نگفتند این دروغ بزرگِ آشکاری است؟!».

در این آیه خداوند به جای اینکه تعبیر کند: شما باید درباره شخصِ مورد تهمت حُسن ظن داشته باشید، می‏گوید: شما باید نسبت به خودتان حسن ظن می‏داشتید. این تعبیر اشاره به این است که جان مؤمنان از هم جدا نیست و همه به منزله نفس واحدند که اگر اتهامی به یکی از آنها متوجه شود گویی به همه متوجه شده است (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۳۹۷).

قرآن گاهی به جای کلمهٔ «دیگران» کلمهٔ «شما» را به کار برده است تا به مسلمانان بگوید: همهٔ شما یکی هستید. مثلاً به جای اینکه بگوید: به دیگران نیش و طعنه نزنید، می‏فرماید: (یأَیهُّا الَّذِینَ ءَامَنُوا... لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ؛^۲ به خودتان نیش نزنید). و به جای اینکه بگوید: «وقتی وارد خانه‏ای شدید به دیگران سلام کنید»، می‏فرماید: (فَسَلِّمُوا

شده است؛ یعنی حتماً برادرانه زندگی کنید. افاده حصر آیه نیز تأکید بر انشائیت آن است.

اما به نظر می‏رسد ظاهر آیه، گویای باور دوم است^۱ که البته وقتی آن را بپذیریم لازم می‏آید بر اساس آن نیز عمل کنیم و روابط اجتماعی را بازنگری نماییم. اگر چنین باشد باید به تحلیل آیه پرداخت و نشان داد چگونه ایمان در واقع چنین اقتضایی دارد.

به نظر می‏رسد می‏توان رابطه ایمان و رابطه برادری مؤمنان در جامعه ایمانی را چنین تحلیل کرد که ایمان به عنوان مجموعه‏ای از باورهای بنیادینِ موحدانه همه باورمندان به آن را تحت ولایت، سرپرستی و فرمان‏برداری الهی قرار می‏دهد. نماینده و فرستاده الهی با دعوت به ایمان و انتقال پیام الهی در حکم پدر جامعه قرار می‏گیرد؛ چراکه هر پدری واسطه حیات، رشد و مراقبت از فرزند خویش است و پدر الهی جامعه نیز واسطهٔ رسیدن حیات معنوی، رشد روحی و مراقبت اهل ایمان از آتش‏های دنیوی و اخروی است. بنابراین افراد جامعه ایمانی همگی فرزندان معنوی رسول الهی خواهند بود و از همین رو بایکدیگر رابطه برادری معنوی خواهند یافت.

همچنین باید افزود دیگر روابط اجتماعی با وجود رابطه برادری رنگ خواهند باخت؛ چراکه وقتی دو تن برادر یکدیگر باشند حقوق و تکالیفی دوطرفه خواهند یافت که حقوق و تکالیف دیگر پیوندهای اجتماعی را پوشش می‏دهند و دیگر نیازی به لحاظ آنها نخواهد بود.

در هر حال وقتی نگاه به روابط اجتماعی، رابطه اخوت (آرمان برادری^۲) باشد همگان به شکل ویژه دلسوز یکدیگر خواهند بود و نه‎تنها سعی خواهند کرد فقر برادر دینی خود را رفع کنند، بلکه در صدد برخواهند آمد مشکل او را به شکل ریشه‏ای حل کنند و به عنوان نمونه، مشکل اشتغال او را برطرف سازند؛ یعنی از تسکین مشکلات به ریشه‏کنی آن سوق داده