نیاز تسکین رنج خود از طریق تسکین رنج دیگری باشد. گفتنی است این کشش درونی در ارتباط با خویشاوندان و قومیت از قوت بیشتری برخوردار است.

خداوند در سوره‏های مختلف از کسانی یاد می‏کند که حس خیرخواهی‏شان نسبت به دیگران آنان را وادار نمود به ارشاد و راهنمایی جامعهٔ خود بپردازند و گاه در این مسیر دچار سختی‏هایی شوند و حتی گاه تا نثار جان خود پیش روند.^۱

قرآن کریم درباره مسئولیت‏پذیری حبیب نجار می‏فرماید: (وَجَاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعَی قَالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُواْ الْمُرْسَلِینَ؛^۲ و از دورترین جای شهر مردی شتابان آمد؛ گفت: ای قوم من، از این فرستادگان پیروی کنید). تعبیر «یا قَومِ» یعنی ای همشهریان من، ای هم‏وطنان من، ای هم‏میهنان من و نشان می‏دهد یکی از انگیزه‏های درونی احساس مسئولیت اجتماعی، دلسوزی و خیرخواهی برای جامعه است؛ چون این تعبیر کاشف از دلسوزی حبیب نجار است.

این تعبیر درباره دیگر الگوی مسئولیت‏پذیری اجتماعی در قرآن یعنی مؤمن آل‏فرعون^۳ و جنیانی که پس از شنیدن قرآن به سوی قوم خویش بازگشتند و آنان را به قرآن و ایمان دعوت کردند^۴ نیز آمده است. قرآن کریم درباره مؤمن آل‏فرعون می‏فرماید: (وَقالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکتُمُ إِیمانَهُ أ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یقُولَ رَبِّی اللَّهُ... یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْك الْیَوْمَ ظاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ یَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا... وَیا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیکُمْ یَوْمَ التَّنادِ؛^۵ و مردی مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان می‏داشت، گفت: آیا مردی را می‏کشید که می‏گوید: پروردگار من خداست؟... ای قوم من، امروز فرمانروایی از آنِ شماست [و] در این سرزمین مسلطید، و [لی] چه کسی ما را از بلای خدا - اگر به ما برسد - حمایت خواهد کرد؟... و ای قوم من، من بر شما از روزی که مردم یکدیگر را [به یاری هم] ندا درمی‏دهند، بیم دارم).

گرایش‏ها گاه عاملی برای رفتارهای مسئولانه در برابر جامعه می‏گردد؛ چراکه رفتارهای آدمی - به لحاظ نوع، شدت و ضعف، تداوم و جهت‏گیری - تابع فعل و انفعالات شخصیتی و روانی درون آدمی است و این فعل و انفعالات متأثر از امیال، نیازها و شناخت‏های آدمی است. حتی واکنش به عوامل محیطی نیز تابع نوع فعل و انفعالات درونی در مواجهه با آن عامل بیرونی است؛ وگرنه عوامل بیرونی مستقیماً منشأ رفتار آدمی نمی‏شوند.^۱

خداوند در این باره می‏فرماید: (قُلْ کُلٌّ یعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ؛^۲ هر کس بر حسب شخصیت خود عمل می‏کند). رفتار آدمی مبتنی بر «شاکله» انسان است.^۳ شاکله همان روحیات، ملکات و ویژگی‏های اخلاقی و روانی است که به طور طبیعی مهار رفتار انسان را به دست می‏گیرند.^۴ قرآن کریم رفتار انسان را برگرفته از شخصیت فکری، روحی و اخلاقی او می‏داند. بنابراین می‏توان گفت ساختار روحی‎ - روانی انسان مبنای رفتار اوست. البته نباید فراموش کرد که این عامل ترکیبی، در حد اقتضا تأثیرگذار است؛ یعنی به شکل طبیعی سبب سر زدن رفتارهای خاص برای انسان است، اما در عین حال هر انسانی این امکان را دارد که با ارادهٔ خود مانع تأثیر مقتضی شود. بنابراین کسی مقهور جبری ساختار شخصیتی‏اش نیست.^۵

مهم‎ترین کشش‏هایی که افراد را از درون به مسئولیت‏پذیری اجتماعی سوق می‏دهد، عبارت‏اند از:

۱. خیرخواهی و دلسوزی

انسان‏ها به طور فطری نسبت به همنوعان خود دلسوز هستند و از گرفتاری، کج‏روی و حتی عدم نفع آنان احساس ناراحتی و اضطراب می‏کنند و چه‎بسا این گرایش فطری پاسخی به