فرمان می‏دهید و خود را فراموش می‏کنید).

یکی از ابعاد مفهومی آیه بالا این است که مسئولیت‏های اجتماعی جامعه‏سازانه (امر به معروف) باید همراه مسئولیت‏های فردی خودسازانه باشد، وگرنه نتیجه نمی‏دهد. میان مسئولیت‏پذیری اجتماعی و مسئولیت‏پذیری فردی ارتباط مستقیم است و این دو باید به یک اندازه مورد نظر باشند.

ضرورت همپایگی مسئولیت‏پذیری فردی و اجتماعی امری عقلانی است؛ چنان‎که خداوند در ادامه آیه بالا می‏فرماید: (أَ فَلَا تَعْقِلُون؛ آیا نمی‏اندیشید؟!). فرض کنید شخصی خود بخیل و اهل دروغ باشد. او چگونه می‏تواند به مسئولیت اجتماعی امر به انفاق یا نهی از دروغ‏گویی اقدام کند؟ نه‎تنها امر و نهی او فایده‏ای ندارد بلکه تأثیر عکس نیز خواهد داشت.

۵. دوسویه بودن مسئولیت‏پذیری اجتماعی

در قرآن نظام مسئولیت‏پذیری به گونه‏ای است که هر انسان عاقلی در عین مسئول بودن، به طور بالفعل ذی‎حق نیز هست. یعنی نوع افراد جامعه اسلامی، هم «مسئول» هستند و هم «طرف مسئولیت» و امکان ندارد تنها مسئول باشند و یا (با هر درجه‏ای از امکانات) صرفاً طرف مسئولیت باشند. بنابراین هر کس در عین خدمت‏رسانی اجتماعی، از خدمات اجتماعی دیگران نیز بهره‏مند است.

این خاصیت ناشی از قلمرو، دامنه و مراتب مسئولیت‎پذیری اجتماعی قرآنی است. در مساق هر کس همزمان که دیگران را به مقاومت و پایداری یا حق‏گرایی دعوت می‏کند خود نیز مشمول این مسئولیت از سوی دیگران قرار می‏گیرد. خداوند در سوره عصر می‏فرماید: (وَالْعَصْرِ * إِنَّ الْانسَانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وتَوَاصَوْاْ بِالْحَقّ وَتَوَاصَوْاْ بِالصَّبر؛^۱ به عصر سوگند، که انسان‎ها همه در زیان‎اند؛ مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند، و یکدیگر را به حق سفارش کرده و یکدیگر را به شکیبایی و استقامت توصیه نموده‏اند).

ازآنجاکه «تواصی» (هم‏سفارشی) امری دو سویه و متقابل است، بنابراین هر فردی از

هُمْ یرَاءُونَ * وَیمْنَعُونَ الْمَاعُونَ؛^۱ پس وای بر نمازگزارانی که درباره نماز خود سهل‏انگاری می‏کنند، همان کسانی که ریا می‏کنند، و [هنگام درخواست دیگران] وسایل ضروری زندگی را [از آنان] دریغ می‏نمایند!).

یکی از مسئولیت‏های اجتماعی مورد تأکید این آیات «رفع نیازهای خرد همسایگان» است؛ چراکه خداوند نمازگزارانی که «ماعون» را از همسایگان دریغ می‏کنند نکوهش کرده و شایسته «ویل» دانسته است. بنابراین نمازی که همراه اهتمام به مسئولیت اجتماعی نباشد مایه ویل است؛ یعنی اهمیت مسئولیت‏پذیری اجتماعی تا این حد است که ترک آن، تکلیف عبادی مهمی همچون نماز را بی‏اثر می‏سازد.

همچنین در آیات فراوانی شاهد همنشینی «صلاه» به عنوان بارزترین مظهر پیوند با خالق و «زکات» به عنوان روشن‏ترین راه پیوند با خلق خدا هستیم. برای نمونه در آیات مختلف می‏خوانیم: (أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَءَاتُواْ الزَّکوة؛ نماز را بر پا دارید، و زکات را بپردازید)؛^۲ و (یَقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَمِمِّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُون؛^۳ نماز را بر پا می‏دارند، و از آنچه به ایشان روزی داده‏ایم انفاق می‏کنند).^۴

همچنین در قرآن کریم بر عبادت سحرگاهی در کنار دستگیری مالی از نیازمندان تأکید می‏شود. قرآن درباره ویژگی‏های اهل تقوا می‏فرماید: (وَبِالْأَسْحارِ هُمْ یسْتَغْفِرُونَ * وَفِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛^۵ و در سحرگاهان [از خدا] طلب آمرزش می‏کردند و در اموالشان برای سائل و محروم حقّی [معین] بود).

این آیه نشان می‏دهد که اسلام عبادت‏های فردی را در کنار مسئولیت‏های اجتماعی قرار داده است تا بگوید عبادت فردی، بدون توجه به مشکلات افراد جامعه فایده‏ای ندارد.

باز در سوره بقره می‏خوانیم: (أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ؛^۶ آیا مردم را به نیکی