۲. مسئولیت‏پذیری

وقتی انسان نسبت به تکالیف فردی خود اهتمام داشته باشد و مثلاً در حفظ سلامتی خود کوشا باشد، برای رشد و ترقی استعدادهای خود تلاش کند، تکالیف شرعی را که جنبه فردی دارد انجام دهد و از خطرات فردی بپرهیزد، دارای مسئولیت‏پذیری فردی است^۱ و هر گاه نسبت به تکالیفی که جامعه از او انتظار دارد و منفعت عمومی را تأمین می‏کند اهتمام داشته باشد، دارای مسئولیت‏پذیری اجتماعی است.

با این همه برخی مسئولیت‏پذیری به شکل مطلق را به نوع دوم اختصاص داده‏اند و هنگام تعریف «مسئولیت‏پذیری» تنها به بعد اجتماعی آن توجه دارند.^۲

مرگلر^۳ و همکاران (۲۰۰۷م) مسئولیت‏پذیری را توانایی نظم دادن به تفکرات، احساسات و رفتارِ همراه با اراده، برای در نظر گرفتن خود به عنوان مسئول انتخاب‏هایی که انجام می‏دهند و پیامدهای فردی و اجتماعی آنها تعریف کرده‏اند.^۴ همچنین در تعریف مسئولیت‏پذیری گفته شده که فرد بتواند تعهداتی را که بر عهده دارد انجام دهد.^۵

بنابراین مسئولیت‏پذیری یکی از ویژگی‏های مثبت فکری و رفتاری افراد است که شخص را وادار می‏کند در برابر رفتار و انتخاب‏های خود و نتایج آنها خود را مسئول بداند؛ پس به گونه‏ای رفتار کند که مورد مؤاخذه و نکوهش قرار نگیرد. لذا چنین شخصی هم وظیفه‏شناس است و به وظایف و مسئولیت‏های خود اهتمام دارد و هم از وجدان‏کاری برخوردار است و در انجام وظایف و تکالیف به نحوه شایسته عمل می‏کند و کوتاهی و تنبلی روا نمی‏دارد.

مسئولیت قبل از اقدام به تکالیف وجود دارد و سبب اقدام به آن می‏گردد. مراد از مسئولیت پسینی یعنی مسئولیت نسبت به گذشته و پاسخ‏گویی نسبت به اقدام یا عدم ‏اقدامی که مربوط به گذشته می‏شود.^۱

ب - معنای حاصل مصدری

مسئولیت به معنای حاصل مصدری عبارت است از امری که فرد نسبت به آن باید پاسخگو باشد، و از او درباره آن پرسش می‏شود. مسئولیت در این معنا، دو معادل دارد: یکی وظیفه و تکلیف^۲ و دیگری شغل، منصب و پست.^۳ معنای دوم، مسبوق به حق انتخابِ مسئولیت است و شخص آزاد است آن را قبول کند یا رد نماید، اما بعد از قبولِ این مسئولیت اختیاری، مسئولیت‏هایی اجباری (وظایف و تکالیف) متوجه او می‏شود.

گفتنی است «مسئولیت» (در هر دو معنای مصدری یا حاصل مصدری) ملازم قوه‏ای سؤال‏کننده است که مقوّم آن است و مسئولیت را ایجاد می‏کند. اگر هیچ نیرویی قدرت سؤال از انسان را نداشته باشد، مسئولیت به وجود نمی‏آید. البته لازم نیست این قدرت سؤال‎کننده همیشه بیرونی باشد، ولی وجود آن برای مفهوم پیداکردن مسئولیت ضروری است.

تنوع مسئولیت از آن روست که سؤال‏کننده (سائل) و مسئولیت‏خواه (مطالبه‏گر)، یا خدا و دین است که از آن به مسئولیت الهی و دینی تعبیر می‏شود؛ یا وجدان و فطرت آدمی است که از آن به مسئولیت اخلاقی یاد می‏شود. همین‎طور گاه انسان نسبت به خویشتن خویش، مسئولیت‏هایی دارد که آن را مسئولیت فردی می‏خوانند و یا خواهان، قانون است و سرانجام گاه خواهان و سؤال‏کننده اجتماع و جامعه است.^۴