روان می‏گرداند؛

۵. مسئولیت‏های سیاسی که هدف از آن تأسیس و تقویت نظام اداره جامعه است؛

۶. مسئولیت‏های مبارزاتی که در صدد تأمین امنیت جامعه و صیانت از مرز و میهن هستند.

چنان‏که در فصل چهارم گذشت موارد و مصادیق این سرفصل‏های کلی به ۴۲ مسئولیت مجزا می‏رسد که جای شگفتی دارد؛ چراکه در هیچ دین آسمانی‏ای جز اسلام و در هیچ مسلک بشری‏ای، چنین تفصیلی وجود ندارد.

در واقع چنین ایده‏هایی در قالب یک بسته و مجموعه منسجم در هیچ مکتب فلسفی، سیاسی و اجتماعی‏ای دیده نمی‏شود؛ با این همه تا کنون کمتر به این مسئولیت‏ها توجه شده است.

اگر کسی خواهان آن باشد که بداند آیین اسلام چه اموری را از یک فعال اجتماعی مطالبه می‏کند و فراتر از این، چه دستورالعمل اجتماعی‏ای برای افراد جامعه دارد، می‏تواند به این آموزه‏ها و مطالعات مراجعه کند.

در پرتو همین دستورالعمل عام است که فرد بُعد اجتماعی اسلام و دخالت آن در مسائل اجتماعی را ملاحظه می‏کند و خواهد دانست که اسلام نسبت به ماورای ارتباط خدا و انسان منفعل و ساکت نیست، بلکه در این بعد بسیار حرف و نکته دارد و فضای اجتماعی را چگونه مدیریت و راهبری می‏کند.

نکته دیگر اینکه مسئولیت‏پذیری اجتماعی مورد نظر قرآن افزون بر طول (سرفصل‏ها) و عرض (موارد و مصادیق هر فصل) داری بعد سوم یعنی عمق نیز هست. لذا برای اقدام در این زمینه‏های شش‏گانه پنج سطح مختلف تعریف کرده است که عبارت‏اند از: ۱. محبت و گرایش قلبی، ۲. اقدام زبانی، ۳. اقدام عملی، ۴. تشویق دیگران، ۵. ایثار.

البته این سطوح به تناسب انواع مسئولیت‏های اجتماعی گاه متفاوت است یا حتی در برخی موارد ممکن است منتفی باشد؛ ولی در مجموعِ مسئولیت‏ها می‏توان آنها را تجربه نمود.

از نگاه وحیانی در تمامی مسئولیت‏های اجتماعی، سطح نخست، یکی از دو سطح دوم و سوم و نیز سطح چهارم (به حکم لزوم امر به معروف) بر همگان لازم است. سطح پنجم کمال و قله مسئولیت‏پذیری است که در بسیاری از مسئولیت‏های اجتماعی قابلیت اجرایی دارد و سبب می‏شود فرد به سرمشق مسئولیت‏پذیری تبدیل شود.

نظیر باور اخوت اجتماعی، یک‏تن‏انگاری اجتماع و اعتقاد به بدهکاری به جامعه (متغیر سه و چهار نیز تأثیر متقابل دارند) و ۵. حب ذات آینده‏نگر.

متغیرهای بیرونی نیز عبارت‏اند از: ۱. فشار اجتماعی، ۲. تشویق و تهدید (مورد یک و دو مورد نیز تأثیر متقابل دارند)، ۳. الهام‏بخشی الگوهای مسئولیت‏پذیری، ۴. عبرت‏آموزی مسئولیت‏گریزان.

ب - تبیین مسئولیت‏ها

به هر حال قرآن کریم ضمن برشمردن عوامل محرک، این فرایند را مدیریت و جهت‏دهی می‏کند و ظرفیت حاصل از انگیزش را در شش مسیر هدایت می‏نماید؛ چراکه نیازهای جامعه و نیز درمان آسیب‏های اجتماعی، این مسیرها را مطالبه می‏کنند.

سرفصل‏های این شش مسیر اصلی عبارت‏اند از:

۱. مسئولیت‏های نوع‏دوستانه که هدف آن‏ها فقر زدایی و حمایت مالی است و بر پایه آنها هیچ فرد گرفتاری در جامعه اسلامی بدون دلسوز و حامی نمی‏ماند و حتی گاه از چند طریق مشمول حمایت دیگر افراد جامعه واقع می‏شود؛ لذا «زنجیره‏ای از ارتباطات مسئولانه» افراد جامعه را پشتیبانی و حمایت می‏کنند؛

۲. مسئولیت‏های پیوند‏‏سازانه که ارتباطات و پیوندهای اجتماعی را تقویت می‏کنند؛

۳. مسئولیت‏های فرهنگی که فرهنگ عمومی جامعه اسلامی را ارتقا می‏بخشند؛

۴. مسئولیت‏های جامعه‏دوستانه که فضای عمومی زندگی اجتماعی را عادلانه، نرم و