ب - نظریه

هدف اصلی علم، دستیابی به روایت‏هایی (گزارش‏هایی) هر چه صادق‏تر از واقعیت است که این روایت‏ها در قالب نظریه‏های علمی ارائه می‏شوند.^۱ نظریه به گونه‏های مختلف تعریف شده‏اند و شاید بتوان گفت به اندازه کسانی که درباره آن بحث کرده‏اند تعریف شده است.^۲ از مجموع این تعاریفِ تقریباً همسو به دست می‏آید که یک نظریه اولاً مجموعه‏ای از قضایای مرتبط و هماهنگ است؛ ثانیاً غرض از آن مجموعه، توصیف و تعلیل یک پدیده است. براین‏اساس از بهترین تعریف‏ها می‏توان به تعریف زیر اشاره کرد:

تئوری مجموعه‏ای به‏هم‏پیوسته از مفاهیم، تعاریف و قضایاست که به منظور تبیین و پیش‏بینی پدیده‏ها، از طریق تشخیص روابط بین متغیرها، یک نظر نظام‏دار درباره این پدیده‏ها ارائه می‏دهد.^۳

ج - الگو

الگو ساختاری عملیاتی است متشکل از چند مؤلفه که نظم تعریف‏شده‏ای در میان آنها حاکم باشد و انجامش برای دیگران تکرارپذیر باشد.

به نظر می‎رسد الگو با این تعریف به «روش و فرایند» یا «سازوکار» نزدیک یا بر آن منطبق است. البته گاه نیز «مدل» به همین مفهوم به کار می‎رود که در این صورت باید مدل را مستعمل در معنای لغوی آن قلمداد نمود. برای نمونه در تعریف مدل گفته شده: «مدل در ساده‏ترین تعریف، دستگاهی است که بیانگر چگونگی فرایند تعامل میان پدیده‏ها، مفاهیم، مصادیق و موضوعات است. با در اختیار داشتن چنین دستگاهی می‎توان به‏راحتی اجزا یا کل یک مجموعه را به نقد کشید یا محتوای دیگری به آن داد و خروجی متناسب با همان نیز دریافت کرد».^۴

مدل قرآنی مسئولیت‎پذیری اجتماعی

مدلی که قرآن از موضوع مهم مسئولیت‏پذیری اجتماعی ارائه می‏دهد در تصویر زیر قابل

نمودارهایی هندسی هستند که همچون یک دستگاه، اجزای واقعیت مورد مطالعه را در ارتباطی منطقی و هدفمند قرار می‏دهند و درک اجزا واقع و چگونگی ارتباط آنها را تسهیل می‏کنند و در نتیجه می‏توانند زمینه‏ساز تولید نظریه باشند.^۱

مدل به اشکال مختلف تعریف شده است. برای نمونه می‏توان به تعاریف زیر اشاره کرد:

مدل مجموعه‏ای از مفاهیم است که به موجب روابطی مفروض با یکدیگر ارتباط منطقی دارند.^۲

مدل، یک بازنمایی نظری و ساده شده از جهان واقع است و ساختاری متناظر با واقعیت یا واقعیت مورد انتظار به شمار می‏آید.^۳

هر بازنمایی از یک سیستم، چه در قالب کلام و چه به شکل نمودار، مدل نام دارد.^۴

در واقع داستان مدل‏سازی از جایی آغاز می‏شود که ما می‏کوشیم شکلی ساده‏شده از دنیای اطراف را ترسیم کنیم؛ شکلی که در حد فهم و درک ما باشد و بتوانیم به کمک آن، تحلیل‏های مناسب‏تری انجام دهیم. تمام مقصود از یک مدل، تشریح ساده شده واقعیت است.^۵

شاید معروف‏ترین مثال در زمینه بیان کارایی و نقش بازنمایی مدل‏ها، نقشه جغرافیایی باشد. نقشه‏ جغرافیایی،‏ شکل درست و واقعی یک منطقه نیست. پستی‏ها و بلندی‏ها و بسیاری از جزییات دیگر در آن حذف شده‏اند. حتی خطاهای بسیاری در ابعاد و اندازه‏های نقشه‏ها وجود دارد. اما هنوز می‏توان گفت یک نقشه‏ جغرافیایی، شکل مفیدی از یک منطقه است. با استفاده از نقشه می‏توانیم موقعیت فعلی خود را تشخیص دهیم و درباره‏ جهت و مقصد حرکت خود تصمیم بگیریم.

استفاده از هر مدلی،‏ به هر حال نوعی ساده‏سازی است. به بیان دیگر، ما بخش‏هایی از واقعیت را حذف می‏کنیم تا بتوانیم قسمت باقیمانده آن را ساده‏تر و سریع‏تر تجزیه و تحلیل کنیم.^۶