باشد عین عدالت است.

در جای دیگر خداوند می‏فرماید: (وَلا یُجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی‏ أَ لَّا تَعْدِلُوا؛^۱ نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید).

در این آیه نیز بر مانعیت هوا و هوس تصریح شده است؛ چراکه خصومتی که مانع از عدالت شود جز از سر هوا و هوس نخواهد بود.

۳. قهر و غلبه

جالب است که عدالت با همه مطلوبیت و جذابیت‏هایی که دارد اما عده‏ای خودخواه که منافع آنها در بی‏عدالتی‏هاست با آن به مخالفت برمی‏خیزند و حتی گاه در برابرش صف‏آرایی می‏کنند؛ لذا اقامه عدالت بدون برخورد با آنان میسر نخواهد بود؛ ازاین‎رو خداوند بعد از اشاره به ارسال پیامبران و فروفرستادن کتاب و میزان به همراه آنان جهت اقامه عدالت توسط مردم، بلافاصله در همان آیه می‏فرماید: (وَأَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَمَنافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِی عَزیزٌ؛^۲ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است، تا خداوند بداند چه کسی او و رسولانش را یاری می‏کند بی‏آنکه او را ببینند؛ خداوند قوی و شکست‏ناپذیر است!).

فروفرستادن آهن که یک فلز معدنی است کنایه از این است که خداوند آن را به حکمت خود در زمین آفریده است تا مردم برای دفاع از خود و دیگر زمینه‏های معاش آن را به خدمت بگیرند. اما سخن از آهن بعد از سخن از اقامه عدالت گویای آن است که اجرای عدالت بدون شمشیر و جهاد با عدالت‏ستیزان ممکن نیست و خداوند همان‏گونه که پیامبران را برای برقراری عدالت فرستاده، دستور جهاد با دشمنان عدالت را نیز صادر کرده است.^۳

بنابراین استقرار عدالت هم نیازمند آموزه‏های وحیانی و ضوابط زندگی است و هم نیازمند قوه قهریه و جنگ است؛ چراکه در این مسیر عده‏ای عدالت‏گریز یا عدالت‏ستیز

می‏شود و روابط اجتماعی به روابطی مکانیکی و خشک مبدل می‏شود. همچنین گاه شرایط اجتماعی کشش عدالت تام را ندارد و هضم عدالت با همه جذابیت و سودمندی آن دشوار خواهد بود؛ بنابراین ضروری است افراد جامعه گاه از حقوق خود کوتاه بیایند و برای حل و فصل امور و با در نظر گرفتن مصالح بالاتر، در حق یکدیگر احسان روا دارند و مدارا، گذشت و ایثار را چاشنی تعاملات میان خود کنند و به نفع حفظ آرامش و جلوگیری از تنش‏، از حقوق خود تنزل کنند.

البته تشخیص جایگاه احسان در تعاملات شخصی میان افراد جامعه، به خود افراد بازمی‏گردد؛ اما در اموری که به کل جامعه بازمی‏گردد، صلاح‏دید امام جامعه ملاک خواهد بود. براین‏اساس خداوند بلافاصله پس از دستور به عدالت‏ورزی، فرمان به احسان می‏دهد و می‏فرماید: (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسان).^۱

البته یک تحلیل دیگر نیز قابل ارائه است و می‏توان گفت سفارش به احسان بعد از امر به عدالت، گویای این مطلب است که استقرار عدالت نیازمند فداکاری و ایثار است و در راه برپایی عدالت باید با ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی و نیز با گذشتن از منافع شخصی و نیز با فداکاری مالی یا جانی به این دستور الهی عمل کرد.

۲. عدم تبعیت از هوا

بزرگ‏ترین مانع بر سر استقرار عدالت، هوای نفس اشخاص است؛ چراکه به شکل طبیعی هر فردی به منافع شخصی و قومی خود گرایش دارد؛ لذا در جایی که باید مساوات و حق معیار باشد ممکن است منفعت تأمین نگردد بنابراین هوای نفس عدالت را قربانی منافع خود کند.

خداوند پس از سفارش به عدالت‏ورزی می‏فرماید: (فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوی‏ أَنْ تَعْدِلُوا؛^۲ از پی هوس نروید، تا عدالت ورزید). بنابراین برای عدالت‏ورزی لازم است هوای نفس را کنار زد. حتی می‏توان گفت شاخص برخورد ناعادلانه، هوای نفس است؛ یعنی آنجا که ترجیح یک طرف برخاسته از هوا باشد تبعیض و ناعدالتی است و آنجا که از سر عقلانیت و منطق