أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَاب‏؛^۱ و از فتنه‏ای بپرهیزید که تنها به ستمکاران شما نمی‏رسد و بدانید که کیفر خدا سخت است‏).

فتنه‏های اجتماعی (اعم از اختلافات، ناامنی، هرج و مرج، قانون‏شکنی و...) تنها دامن عوامل آن را نمی‏گیرد، بلکه همگان را دچار آثار سوء می‏کند؛ لذا افراد جامعه موظف هستند از آغاز در برابر آن سکوت نکنند و تلاش کنند با نهی از منکر مانع پیدایش یا پیشرفت آن شوند.

تعبیر (وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَاب) در پایان آیه تأکید می‏کند که آدمی باید در برابر فتنه‏ها با جدیت و اهتمام ویژه وارد شود؛ نه خودش آتش را روشن کند، نه اجازه دهد دیگری آتش را روشن کند و نه اگر دید آتشی روشن شده است، بی‏اعتنا باشد؛ بلکه باید حتماً آن را خاموش کند.^۲

آتش‏افروز و آتش‏بیار معرکه را ظالم می‏خوانند؛ ولی محافظه‏کار و پارسای ساکت نیز گرچه ظالم نامیده نمی‏شود، فرمان «اتقوا» را رعایت نکرده و متقی واقعی نیست و جهت کوتاهی در انجام دادن وظیفه و ترک فریضه امر به معروف و نهی از منکر، مقصر و از جهتی دیگر ظالم است؛ ازاین‎رو خطر فتنه او را نیز دامنگیر است.^۳

لزوم ابراز انزجار از رفتارهای نادرست

بنا بر توسعه مفهوم نهی در قرآن، یکی از مصادیق مهم نهی از منکر که قرآن روی آن تأکید کرده، ابراز انزجار از منکر است که نقشی بازدارنده و در عین حال تبلیغی دارد یا دست‎کم فایده آن، جدا کردن مرز خود از منکرات و اهل آن است.

قرآن کریم نهی از منکر لوط پیامبر علیه السّلام را چنین گزارش می‏کند: (قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا لُوطُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِینَ * قالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقالِینَ؛^۴ گفتند: ای لوط، اگر دست برنداری، قطعاً [از شهر] بیرون می‏شوی. پاسخ داد: من حتما با کردار شما پیوسته دشمنم).

خداوند در چند جای قرآن کریم کسانی را که در برابر منکرات، منفعلانه وغیرمسئولانه برخورد کرده‏اند مورد سرزنش قرار می‏دهد تا تأکید بیشتری بر لزوم این مسئولیت باشد؛ از جمله نهی از فساد (با همه مصادیقش از فساد زیست‏محیطی تا فساد اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و مالی) را مطالبه می‏کند و با زبان تعریض می‏فرماید: (فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلاً مِمَّنْ أَنْجَینا مِنْهُمْ؛^۱ پس چرا از میان نسل‏های پیش از شما افرادی که نامشان باقی بماند، نبودند که از فساد در زمین باز دارند؟ جز اندکی از کسانی که از میان آنان نجاتشان دادیم‏).

خداوند در ادامه می‏فرماید: (وَما کانَ رَبُّك لِیَهْلِكَ الْقُری‏ بِظُلْمٍ وَأَهْلُها مُصْلِحُونَ؛^۲ و پروردگار تو [هرگز] بر آن نبوده است که شهرهایی را که مردمش اصلاحگرند، به ستم هلاک کند).

این آیه می‏فهماند در هلاکت یک جامعه دو عامل سهم تعیین‏کننده دارد: یکی ستمکاری و بدرفتاری یک عده و دیگری سکوت ناظرانی که با بی‏تفاوتی از کنار ستمگری‏ها، با انواع فردی و اجتماعی‏اش عبور می‏کنند. چنین جامعه‏ای سرانجام گرفتار سقوط و نابودی خواهد شد.

همچنین می‏فرماید: (لَوْلَا يَنْهَاهُمُ ٱلرَّبَّٰنِيُّونَ وَٱلْأَحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ ٱلْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ ٱلسُّحْتَ؛^۳ چرا دانشمندان نصاری و علمای یهود، آنها را از سخنان گناه‏آمیز و خوردن مال حرام، نهی نمی‏کنند؟!).

خداوند علما و فرزانگان یهود را سرزنش می‏کند که چرا وقتی گناهان کلامی و حرامخواری یهود را می‏دیدند سکوت می‏کردند و آنان را نهی نمی‏کردند.

در سومین آیه خداوند از گناهی اجتماعی نام می‏برد که تنها گریبان عاملان آن را نمی‏گیرد بلکه همگان را دچار آثار سوء آن می‏کند؛ چراکه دیگران نیز در برابر آن سکوت کردند و از این طریق به پیدایش یا رشد آن کمک کردند.

خداوند در سوره انفال می‏فرماید: (وَاتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُواْ