خویشاوندان فرمان می‏دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می‏دارد). بنابراین کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‎کند، جانشین الهی در زمین است.

همچنین نخستین باری که عنوان «امر به معروف و نهی از منکر» در قرآن نازل شد به عنوان شاخصه پیامبر اسلام آمده است.^۱ تا اشاره‏ای نیز به اهمیت این دو مسئولیت اجتماعی در شریعت اسلام باشد.

در سوره آل‏عمران می‏خوانیم: (إِنَّ الَّذِینَ یَکفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیینَ بِغَیرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ؛^۲ کسانی که نسبت به آیات خدا کفر می‏ورزند و پیامبران را به ناحق می‏کشند، و (نیز) مردمی را که امر به عدالت می‏کنند به قتل می‏رسانند، و به کیفر دردناک (الهی) بشارت ده). در این آیه از کسانی که برای امر به معروف تا پای جان ایستاده‏اند، ستایش شده است‏ و آنان هم‏ردیف انبیا شمرده شده‏اند و کفر به خداوند و کشتن پیامبران و کشتن این‏گونه افراد در یک سطح قرار گرفته است.^۳ لذا این فریضه چنان ارزشمند است که جا دارد گاه تا بذل جان در راه آن پیش رفت.

مفهوم‏شناسی امر

امرِ مقابل نهی، به معنای درخواست انجام کاری^۴ یا مکلف ساختن دیگری به انجام آن است.^۵ حال آیا «امر» در مسئولیت امر به معروف به معنای مکلف ساختن و دستور دادن دیگری به انجام کاری است یا معنای دیگری دارد؟ برای پی‏ بردن به مراد قرآن، به آیات آن مراجعه می‏کنیم.

از جمله آیات امر به معروف این آیه است: (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإِیتاءِ ذِی الْقُرْبی‏ وَیَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْی یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛^۶ در حقیقت، خدا به دادگری و

شاید علت اینکه «فرهنگ دینی» یکی از ارکان مسئولیت‏های اجتماعی وحیانی قرار گرفته این باشد که مهم‏ترین و فراگیرترین ابزار تربیتی، فرهنگ جامعه است که در تمامی نهادهای متولی تربیت (نظیر خانواده، مدرسه، رسانه‏ها و دانشگاه‏ها) تأثیرگذار است و آنها را مدیریت می‏کند و حتی می‏توان از فرهنگ با عنوان یک مربی کارآمد و بسیار کاردان تعبیر کرد.

از نگاه وحیانی فضای فرهنگی چنان مهم است که قرآن می‏فرماید اگر در جامعه‏ای زندگی می‏کنید که تحت تأثیر جو حاکم آن نمی‏توانید دین‏داری کنید و مقهور می‏شوید، باید از آن جامعه کوچ کنید و اگر در این امر اهمال کنید عذری از شما پذیرفته نیست.^۱

مسئولیت‏های فرهنگ‏سازانه از نگاه وحیانی یا از سنخ هدایت، ارشاد و سفارش مستقیم یا غیرمستقیم است یا از سنخ حمایت از نهادها و متولیان فرهنگی جامعه است که در مجموع عبارت‏اند از:

۱. امر به معروف

پربسامدترین تکلیف اجتماعی فرهنگ‏سازانه در قرآن کریم امر به معروف و نهی از منکر است و آن مقدار که درباره این دو مسئولیت در قرآن سخن گفته شده درباره هیچ‏یک از دیگر مسئولیت‏های فرهنگ‏سازانه صحبت نشده است و این واقعیت می‏تواند گواهی باشد بر گستره نقش‏آفرینی این مسئولیت در نفع‏رسانی به جامعه اسلامی و تحکیم پایه‏های منش اسلامی در تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی و... با سازوکاری کاملاً مردم‏نهاد.

در عین حال مسئولیت امر به معروف به جهاتی که در ادامه بررسی خواهد شد، بر نهی از منکر مقدم است. بنابراین نخستین مسئولیت اجتماعی فرهنگ‏سازانه هدایت، ارشاد، واداشتن و تلاش برای ظهور و گسترش رفتارهای نیکو در جامعه است.

در اهمیت این دو مسئولیت همین بس که خداوند خود نخستین آمر به معروف و ناهی از منکر است. در سوره نحل می‏خوانیم: (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإیتاءِ ذِی الْقُرْبی‏ وَیَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْی؛^۲ در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به