مسئله مال‏دوستی امری غریزی است، اما دلبستگی به مال یک پلیدی و آلودگی است که قرآن با سازوکار انفاق، آن هم انفاق اموال برجسته و مورد علاقه، می‏خواهد آدمی را از قید و بند دلبستگی به مال رها کند. بنابراین فقرزدایی تنها یکی از اهداف انفاق است و رشد انفاق‎کننده به عنوان هدفی عالی نیز مطرح است.

باز قرآن در سوره بقره به‎صراحت اشاره می‏کند و می‏فرماید: (ءَاتی الْمَالَ عَلی‏ حُبِّه‏؛^۱ و مال [خود] را، با همه علاقه‏ای که به آن دارد، انفاق می‏کند). یعنی انسان باید مال محبوب را با حفظ محبوب بودن در راه خدا انفاق کند، وگرنه چیزی که مالیتش کم است یا مالیتش زیاد است ولی علاقه انسان به آن طبق علل طبیعی کم شده است [و] در نتیجه محبتش به آن کم است، اگر انفاق شود انسان را به مقام ابرار نمی‏رساند؛ چون تمام این دستور برای تهذیب نفس است.^۲

بنابراین انسانی که انفاق می‏کند، پیش از آنکه به گرسنه خدمت کند به خودش احسان می‏کند و آن حرص و بخل درون خود را علاج می‏کند. ازاین‎رو کمک مالی به دیگران هم‏زمان که امری عاطفی است، امری عقلانی نیز تلقی می‏شود؛ چراکه درمان بیماری نفس را به دنبال دارد.

افزون بر فلسفه فوق، قرآن کریم، حکمت دیگری را نیز برای این تکلیف نوع‏دوستانه مطرح کرده است و آن عدالت اقتصادی و نفی شکاف طبقاتی است. خداوند درباره توزیع غنایم جنگی که بدون درگیری به دست آمده است (فیء) در میان اقشار ضعیف و محروم، می‏فرماید: (كَىْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ ٱلْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ؛^۳ تا [این اموال] میان توانگران شما دست به دست نگردد).

از نگاه این آیه، توزیع ثروت میان طبقات آسیب‏دیده یا آسیب‏پذیر برای تمرکززدایی ثروت و در نتیجه نفی شکاف طبقاتی است. تمرکز ثروت، از آفت‏های جامعه است که

کند. بنابراین هر سلولی هرچند دو از قلب و مغز قرار داشته باشد، به حکم اینکه جزئی از آن پیکر است، حق دارد از خون و اکسیژن برخوردار شود.

اما پاسخ پرسش دوم این است که وظیفه ابتدایی و اصلی ما در برابر متکدیان کمک مالی خُرد نیست، بلکه وظیفه اولی ما کمک به رفع ریشه‏ای فقر اوست؛ یعنی تلاش برای اشتغال، تولید و خودکفایی او، نه صرف کمک مالی چندروزه و دیگر هیچ. بنابراین اگر دغدغه سائل و بینوا را داشته باشیم، خودبه‏خود تحقیق و تفحص پیش می‏آید و لذا تکدی‏گری دروغین برملا و خودبه‏خود کنترل می‏شود.

فلسفه انفاق

شماری از آیات قرآن نشان می‏دهد که فلسفه انفاق (متناسب با جهت‏گیری اخروی قرآن) اصلاح و تکامل فرد انفاق‎کننده است؛ چنان‎که فرمود: (أَنْفِقُوا خَیراً لِأَنْفُسِکُمْ؛^۱ انفاق کنید که برای شما بهتر است). براین‏اساس منفعت انفاق به خود شخص می‏رسد.^۲ خداوند در ادامه همین فراز می‏فرماید: (وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛^۳ و کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند رستگاران‏اند!).

این سیاق نشان می‏دهد اگر تکلیف حمایت مالی از اقشار ضعیف و محروم وجود دارد، در درجه اول خود عامل منتفع می‏گردد و رذیله اخلاقی بخل و حرص از او جدا می‏شود، نفسش تصفیه می‏شود، فرد به رستگاری می‏رسد و سپس افراد جامعه و نیازمندان منتفع می‏شوند. بنابراین فلسفه این مسئولیت اجتماعی انسان‏سازی و رستگاری اوست.^۴

در این راستا قرآن می‏فرماید: (لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ؛^۵ هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‏رسید مگر اینکه از آنچه دوست می‏دارید، انفاق کنید).