رفع خلأهای اقتصادی جامعه، همپای تعالی بخشیدن به معنویات و پرداختن به مسائل فردی است.^۱

بنابراین طبق این آیه همیشه در اموال اهل ایمان «حقی» برای سائل و محروم است و این تعبیر به‏خوبی نشان می‏دهد که مؤمنان خودشان را در برابر نیازمندان و محرومان مدیون می‏بینند، و آنان را طلبکار و صاحب حق می‏شمرند؛ حقی که به هر حال باید پرداخته شود و هیچ‏گونه منتی در پرداخت آن نیست؛ درست مانند طلب‏های سایر طلبکاران. قرائن مختلفی همچون نزول این آیات در مکه نشان می‏دهد که این تعبیر مربوط به زکات واجب و امثال آن نیست، بلکه ناظر به انفاق‏های مستحبی است که پرهیزکاران آن را دِین خود می‏شمرند.^۲

در اینجا دو پرسش مطرح است: اولاً ریشه این حق چیست و ثانیاً این آیه نشان می‏دهد که باید به سائل کمک کرد، اما پرسش اینجاست که اگر همگان به سائل‏ها کمک کنند، تکدی‏گری رشد می‏کند و تبدیل به یک شغل کاذب و معضل اجتماعی می‏شود؛ با این مشکل چه باید کرد؟

در پاسخ به پرسش اول می‏توان از دو منظر پاسخ داد: یکی از منظر تعبدی و دیگری از منظر تحلیلی. بر پایه نگاه تعبدی، خداوند با نظر به مصالحی که می‏شناسد این حق را تشریع کرده است تا سعادت جامعه بشری تأمین شود. برای مثال، این حق، سبب توزیع ثروت، کاهش شکاف طبقاتی، افزایش نشاط عمومی، تحریک طرف تقاضا، رونق اقتصادی و... می‏شود.

بر پایه نگاه تحلیلی می‏توان ریشه این حق را نقش مستقیم یا غیرمستقیمی دانست که هر یک از افراد جامعه در تکامل مادی و معنوی دیگران دارد. در قالب یک مثال، یعنی هر یک از افراد جامعه سلولی از یک پیکر هستند که باید سلامتشان حفظ شود تا در یک نظام همکاری جامع، سلامتی، رفاه و حیات پیکر تأمین شود؛ درحالی‎که اگر حقی برای آن سلول در نظر گرفته نشود ممکن است به غده‏ای سرطانی تبدیل شود و کل پیکر را از حیات ساقط

است؛ لذا قریب به اتفاق اِخبارهای آن در صدد بیان دستورها و آموزه‏های الهی است.

از مقابله محروم با سائل، استفاده می‏شود سائل، نیازمندی است که اظهار نیازمندی می‏کند و محروم کسی است که با وجود نیاز، اظهار نیازمندی نمی‏کند. بنابراین باید در انجام این مسئولیت به محرومان عفیف و ناشناخته جامعه نیز توجه داشت و به انفاق بر سائلان و درخواست‏کنندگان بسنده نکرد و سازوکارهایی پیش‏بینی کرد تا آنان را شناسایی کنیم؛ نه اینکه انتظار داشته باشیم آنها خود را به ما معرفی کنند. برای نمونه یکی از این سازوکارها ارتباطات خانوادگی، همسایه‏ای و دوستانه یا تأسیس سازمان‏های مردم‏نهاد حمایتی در سطح محلی، شهری و کشوری است.

البته تقدم رسیدگی به حال سائلان بر دیگر محرومان جامعه‏ از دیگر نکات این آیه است و برداشت یادشده، با توجه به این مطلب است که تقدم سائلان بر محرومان، ممکن است به این دلیل باشد که سائلان، آبروی خود را در کف می‏نهند و به درخواست می‏پردازند و این کار معمولًا از سر استیصال و درماندگی انجام می‏گیرد. ازاین‏رو لازم است در انفاق و امداد، آنان را در اولویت قرار دهیم.^۱

همچنین می‏توان از واژه «محروم» استفاده کرد: محرومان کسانی هستند که به رغم وجود ثروت و امکانات در جامعه‏، از آن بی‏بهره هستند؛ یعنی دستخوش شکاف طبقاتی شده‏اند درحالی که روی درخواست و اظهار فقر هم ندارند و آبرومندانه زندگی می‏کنند.

گفتنی است بررسی سیاق قبل این آیه نشان می‏دهد که اسلام عبادت‏های فردی را در کنار مسئولیت‏های اجتماعی قرار داده است تا بگوید عبادت فردی بدون توجه به مشکلات افراد ضعیف جامعه سودی ندارد.^۲ چنان‎که از محتوای سوره ماعون و نیز همنشینی صلات و زکات در بسیاری از آیات همین مطلب به دست می‏آید؛ چراکه «صلاة» بارزترین مظهر پیوند با خالق است و «زکاة» روشن‏ترین راه پیوند با خلق خداست.

از دیگر سو نیز می‏توان گفت این تقارن نشان می‏دهد اهتمام دین به مسائل اجتماعی و