۳. قضا و قدر الهی

قضا و قدر الهی یعنی امور عالم همگی در دست خداوند است و طبق اراده و تدبیر او جریان دارد. آیاتی از قرآن اشاره به این مفهوم دارند؛ برای نمونه خداوند درباره پیروزی‏های مسلمانان و حوادث جنگ بدر می‏فرماید: (لِیقْضِی اللَّهُ أَمْرًا کانَ مَفْعُولاً؛^۱ [چنین شد] تا خداوند کاری را که باید انجام می‏شد به انجام رساند). یا آیه (نَحْنُ قَدَّرْنا بَینَکُمُ الْمَوْتَ وَما نَحْنُ بِمَسْبُوقینَ؛^۲ ما مرگ را میان شما مردم مقرر کردیم. هیچ‏کس نمی‏تواند بر حکم ما پیشی گیرد).

این آیات نشان می‏دهد افعال به‏ظاهر اختیاری انسان در واقع با خواست و برنامه‏ریزی خداوند انجام می‏گیرد؛ لذا آدمی همان نقشی را ایفا خواهد کرد که قضا و قدر الهی مشخص کرده‏اند و توان تخلف از آن را نخواهد داشت.

درحالی‎که مختار بودن انسان و آزاد بودن در انتخاب مسیر زندگی نیز بخشی از قضا و قدر الهی است، خدا چنین تدبیر کرده است که آدمی با اختیار سرنوشت خود را رقم بزند.

نقد قرآن بر جبر روان‏شناختی

عوامل وراثتی و ژنتیکی، محیط خانوادگی و اجتماعی، عوامل طبیعی و فیزیکی همگی تأثیر خود را بر نگرش، عملکرد و واکنش انسان‏ها می‏گذارند و از همین رو می‏توان با استناد به همین امور تا اندازه‏ای رفتارهای انسان‏ها را پیش‏بینی کرد؛ اما باید دانست که این عوامل منجر به سلب اختیار انسان نمی‏شوند؛ چراکه این امور در حد مقتضی و زمینه‏سازند نه علت تامه برای رفتارهای آدمی؛ چراکه در تاریخ افراد بسیاری بوده‏اند که برخلاف رویه خانوادگی، اجتماعی و خواسته‏های درونی و بیرونی عمل کرده‏اند و مانع بروز مقتضیات وراثتی و محیطی خود شده‏اند. حضرت یوسف علیه السّلام و آسیه زن فرعون با اینکه به لحاظ محیطی زمینه‏های آلودگی و انحراف داشتند، ولی عفیفانه و درستکارانه زیستند. اما زن لوط

نکند، شما هم اراده نخواهید کرد‏).

جملگی این آیات بیانگر سیطره تام خواست و فعل الهی بر انسان‏ است و لذا آدمی تنها محل تحقق خواست و فعل الهی است و بیش از یک ربات که به اراده سازنده‏اش حرکت و عکس‏العمل نشان می‏دهد، نخواهد بود.

این در حالی‎ است که آیات یادشده در واقع گویای توحید افعالی هستند نه جبر و سلب اختیار. این آیات (به قرینه آیات گویای اختیار) در صدد هستند تا علت‏العلل همه فعل و انفعالات هستی را بیان کنند نه اینکه دست اختیار انسان را ببندند. در واقع خداوند خود خواسته است که انسان مختار باشد و خود به او توان آن را داده است. بنابراین اراده و فعل انسان (به خواست الهی) در طول اراده و فعل خداوند است و او خود خواسته که آدمی آزاد و مختار باشد. بنابراین افعال اختیاری انسان مستقیماً به خود انسان و با واسطه به خداوند منسوب است.^۱

۲. علم پیشین الهی

برخی آیات گویای این مطلب‏اند که خداوند پیش از تحقق امور به آنها علم دارد و از پیش می‏داند که در فلان زمان چه اتفاقی روی خواهد داد. برای نمونه در سوره حدید می‏خوانیم: (ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَلا فی‏ أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فی‏ کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها؛^۲ هیچ مصیبتی نه در زمین و نه در نفسْ‏های شما [به شما] نرسد، مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابی (لوح محفوظ الهی) است‏).

با این وصف انسان نمی‏تواند خلاف علم الهی عمل کند. در واقع در آن زمان خاص اگر انسان بتواند خلاف آنچه در علم الهی ثبت شده است عمل کند، علم الهی جهل خواهد بود.

در پاسخ باید گفت: خداوند از پیش می‏داند که آدمی با سوء اختیار خود یا با حسن اختیار خود چگونه عمل خواهد کرد لذا علم پیشین الهی منجر به جبر نمی‏گردد. به دیگر بیان افعال انسان با قید «اختیار»، معلوم الهی است.