مؤمن باشند، سپاسگزاری خواهد شد).

مشکور بودن سعی به این معناست که تلاش آنان از سوی خداوند مورد تمجید و قدرشناسی واقع می‏شود؛ درحالی‎که اگر تلاش آنان جبری بود ستایش آن بی‏معنا بود.

آیات دیگری نیز هستند که کیفر و پاداش قیامت را نتیجه مستقیم اعمال و رفتار انسان معرفی می‏کنند.^۱

۳. ارسال پیامبران و انزال کتاب‎های آسمانی

با وجود عقل به عنوان رسول درونی، خداوند پیامبرانی را نیز به همراه کتاب‏هایی آسمانی برای رساندن پیام الهی،^۲ تزکیه، تعلیم، رهایی از گمراهی^۳ و در یک کلام، چشیدن طعم حیات واقعی^۴ فرستاد. از دیگر سو با این کار خواست انسان‏ها عذری نداشته باشند و نگویند اگر رسولی به سوی آنها می‏آمد، از او پیروی می‏کردند و دچار ذلت و بدبختی ناشی از کفر و گناه نمی‏شدند. قرآن کریم در این باره می‏فرماید: (رُسُلاً مُّبَشرِّینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلی اللَّهِ حُجَّةُ بَعْدَ الرُّسُلِ؛^۵ پیامبرانی که بشارتگر و هشداردهنده بودند، تا برای مردم، پس از [فرستادن‏] پیامبران، در مقابل خدا [بهانه و] حجتی نباشد).

حال اگر انسان نتواند رفتار، گرایش‏ها و سرنوشت خود را تغییر دهد و در اعمال خویش مختار نباشد، ارسال پیامبران برای راهنمایی و هدایت آنان لغو و بی‏اثر است و چون کار لغو بر خدای حکیم قبیح و صدور قبیح از وی محال است، لازم است انسان، مختار باشد.

۴. اوامر و نواهی الهی

قرآن کریم و روایات، سرشار از اوامر و نواهی خداوند به افعال و اعمالی خاص است. اگر انسان در فعل و ترک آنها مختار نباشد، امر و نهی الهی به آنها بیهوده است.

خواه آن را بپذیرد و ایمان آورد و شاکر نعمت هدایت باشد و خواه سرپوشی بر ندای فطرت و انبیا گذارد و کفر پیشه کند. بنابراین مسیر هدایت مسیری اختیاری است که برخی آن را انتخاب می‏کنند و برخی انکار می‏کنند.

در آیه‏ای دیگر می‏خوانیم: (وقُلِ الحَقُّ مِن رَبِّکُم فَمَن شاءَ فَلیُؤمِن ومَن شاءَ فَلیَکفُر؛^۱ بگو: حق از سوی پروردگارتان رسیده است! هر کس می‏خواهد ایمان بیاورد و هر کس می‏خواهد کافر گردد!).

خداوند به پیامبر خود می‏فرماید به کافران تنها یک جمله بگو: حق (قرآن و دین الهی) از طرف خداوند رسیده است، آنان خود مختارند ایمان را انتخاب کنند یا کافر بمانند، آزاد هستند و اجباری در میان نیست؛ اما هر یک را برگزینند نتایج آن را خواهند دید.

۲. پاداش و کیفر و وعده آن دو

آیات فراوانی که کافران، منافقان و ظالمان را نکوهش یا به عذاب تهدید می‏کند^۲ و همچنین در مقابل، آیات بسیاری که اهل ایمان و عمل صالح را ستایش می‏کند و به آنان وعده پاداش و نعمت‏های بهشتی می‏دهد دلیلی بر اختیاری بودن علمکرد انسان است؛ چراکه اگر انسان در این اعمال نیک و بد مختار نباشد، تشویق و توبیخ یا پاداش و عذاب بی‏معنا و نامعقول است؛ چون شخص نقشی در عملکرد خود ندارد تا از زحمت او تقدیر شود یا به سبب سوء عملکرد توبیخ شود.

خداوند درباه مؤمنانی که عمل نیک انجام می‏دهند به‎صراحت می‏فرماید: (اَمَّا الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلوا الصّالِحاتِ فَلَهُم جَنّاتُ المَاوی نُزُلاً بِما کانوا یَعمَلون؛^۳ کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند، به [پاداشِ‏] آنچه انجام می‏دادند در باغ‏هایی، مقیم و پذیرایی می‏گردند). یا درباره کسانی که خواهان حیات اخروی هستند و تلاش متناسب برای رسیدن به این هدف را انجام می‏دهند می‏فرماید: (وَمَنْ أرَادَ الاَخِرَةَ وَسَعَی‏ لهَا سَعْیهَا وَهُوَمُؤْمِنٌ فَأُوْلَئكَ کانَ سَعْیهُم مَّشْکُورًا؛^۴ و از کوشش آنان که جهان واپسین را بخواهند و فراخور آن بکوشند و