«البحث عن الفوارق بین الشیعة و المعتزلة فی تفاصیل المسائل الاعتقادیة» به بحث از موارد اختلاف شیعه و معتزله اختصاص داده، در پانزده قول مستقلاً به اختلاف آرای شیعه با معتزله پرداخته است که از جمله آن‌‌ها بحث وعید، عقل، نبوت و مرتکب کبیره است. البته این اختلافات فقط در آن دسته از مسائلی است که میان شیعیان اجماع بر آن وجود دارد. افزون بر این در دیگر بحث‌‌های اعتقادی نیز شیخ مفید به مناسبت اقدام به ردّ اقوال معتزله می‌‌نماید. عناوین این بحث‌‌ها نشان می‌‌دهد که شیعه در تمامی ابواب کلامی با معتزله دارای اختلافات کلی و جزئی است.

برخی از این عناوین عبارتند از: اسما و صفات خدا، سمیع و بصیر بودن خدا، علم خداوند به اشیاء قبل از به وجود آمدنشان، نظریه احوال، عدل الهی. در تمامی موارد فوق شیخ مفید علاوه بر این‌که اختلاف شیعه و معتزله را بیان می‌‌کند، در موارد بسیاری نظر معتزله بصری را نیز مورد انتقاد قرار می‌‌دهد و در هیچ موردی نامی از ابوالحسین بصری نمی‌‌آورد. پیش از شیخ مفید نیز فضل بن شاذان در ابتدای کتاب خود که به موارد اختلاف شیعه با دیگر فرق اشاره می‌‌کند تحت عنوان «اقاویل المعتزلة» برخی از اعتقادات آنان را در توحید و معاد به نقد می‌‌کشد. هم‌چنین وی که در دوران امامان شیعه می‌‌زیسته نه تنها بر خلاف ادعای مؤلف این مقاله از اهل حدیث پیروی نمی‌‌کرده بلکه موارد اختلاف با آنان را به صورت مبسوط بیان می‌‌دارد^۱ و این نیز حاکی از استقلال کلام شیعه از معتزله در آن زمان بوده به گونه‌‌ای که قوی‌‌ترین جریان معارض با این جریان فکری شمرده می‌‌شود. حتی برخی از معتزله در برخی از آرای فلسفی خود اندیشه‌‌ اصحاب متکلم امامی را پذیرفته بودند؛ مانند نظّام معتزلی که در نظریه جزء لایتجزا از هشام بن حکم تبعیت کرده است.^۲ هم‌چنین شهرستانی در مورد خود ابوالحسین بصری می‌‌نویسد: «ابوالحسین در مورد علم خدا

از ابوالحسین باشد. برای مثال کدام متکلم شیعه پیش از علامه نظریه حال ابوهاشم را پذیرفته بود که علامه حلّی با نپذیرفتن آن پیرو ابوالحسین به شمار آید. نگارنده، این‌که علامه حلّی آرای ابوهاشم جبائی و بهشمیّه را در مورد صفات خدا چون اراده، علم، قدرت، مواردی از عدل الهی رد کرده است و همین نظریات را ابوالحسین بصری نیز قبلاً رد کرده است، دلیل پیروی علامه از ابوالحسین بصری به شمار آورده، در حالی که این آرا از همان ابتدای عرضه توسط بهشمیّه مورد قبول متکلمان هم‌‌عصر شیعه نبودند و هیچ یک از متکلمان شیعه از آن زمان تاکنون این نظریات را نپذیرفته است. شیخ مفید در این‌باره می‌‌گوید: «تمامی موحدان با ابوهاشم جبائی و بهشمیّه در نظریه احوال مخالفت کرده‌‌اند».^۱ خود شیخ مفید نیز که با ابوهاشم جبائی هم عصر است در کتاب اوائل‌‌المقالات به ردّ نظریه احوال می‌‌پردازد.^۲ سزاوار بود که مولف آرای متکلمان شیعه را نیز در این‌‌باره نقل و مقایسه می‌‌کرد تا مشخص شود آیا علامه برخلاف دیگر متکلمان شیعه نظریات ابوهاشم را رد کرده است؟

۲. ۶. کثرت موارد اختلاف متکلمان شیعه با معتزله

بر خلاف ادعای نویسنده مقاله، متکلمان شیعه در مسائل بسیاری با معتزله اختلاف نظر داشته‌‌اند و حتی این اختلاف در مسائل اسما و صفات خداوند نیز وجود داشته است، در حالی که نویسنده مسائل خداشناسی را محل پیروی شیعه از معتزله قلمداد کرده است.^۳ بسیاری از نگاشته‌‌های کلامی شیخ مفید در اختلاف میان اندیشه‌‌های کلامی شیعه و آرای معتزله و اثبات حقانیت آرای کلامی شیعه به نگارش درآمده است. به گونه‌‌ای که شیخ مفید بخشی از کتاب اوائل‌‌المقالات را تحت عنوان