نظریات و مکاتب به دست می‌‌آید. مستشرقان از قاعده مقابله و مطابقت میان متون استفاده کرده‌‌اند و خود نیز مبدع آن بوده‌‌اند ولی نتایج آن‌‌ها در تحقیق نصوص با این روش غالباً صحیح نمی‌‌باشد.^۱

همان‌‌گونه که این روش می‌‌تواند نتایج ارزشمندی در پی داشته باشد دارای آفاتی است که در صورت عدم توجه به آن‌‌ها نتایج نادرستی نیز به همراه خواهد داشت. نگارنده این مقاله نیز در بررسی عوامل تأثیرگذار بر کلام شیعه و به خصوص علامه حلّی با مهارت خاصی از همین روش استفاده کرده است. وی با مطابقت دادن نصوص معتبر کلام شیعه و متون باقی‌‌مانده از معتزله و فلاسفه به این نتیجه دست یافته است که کلام شیعه از این دو سنت پیروی کرده است. در ادامه به برخی از نکاتی که در این تحقیق در اتخاذ روش مطابقت و مقابله مورد غفلت واقع گردیده، اشاره می‌‌شود.

۱. ۱. اکتفا به نصوص معین و محدود

در روش مطابقت و مقابله همواره میزان مراجعه به متون مورد مقایسه از اهمیت فراوانی برخوردار است. در صورتی‌‌که متن‌‌هایی که مورد مقابله قرار می‌‌گیرند از چند متن تجاوز نکنند معمولاً تحقیق کامل نبوده، نتیجه به دست آمده نه تنها بخشی از واقعیت را نشان نخواهد داد بلکه حاصل آن امری خلاف واقع خواهد بود.

در این مقاله اگرچه متون مورد مقایسه از تعدد مورد قبولی برخوردارند و نگارنده در این مورد تسلط فراوانی از خود به نمایش گذارده است اما نکته‌‌ای که مورد غفلت واقع شده، عدم بهره‌‌گیری از انواع منابعی است که باید مورد توجه قرار می‌‌گرفتند ولی نادیده گرفته شده‌‌اند. برای مثال نویسنده در بحث پیروی علامه از ابوالحسین بصری میان نظریات کلامی علامه و ابوالحسین مطابقت ایجاد کرده است و در این

نماینده آن ابوالحسین بصری می‌‌باشد. در قسمت دوم از بخش دوم به تعامل علامه با سنت فلسفی اشاره می‌‌کند و مواردی از تأثیر فلسفه بر کلام علامه را به شماره می‌‌آورد.

این مؤلف هم‌چنین کتابی تحت عنوان «اندیشه‌‌های کلامی علامه حلّی» منتشر کرده است و در آن نیز این نظریه را پرورانده که علامه حلّی تحت تأثیر معتزله و ابوالحسین بصری بوده است. با وجود ترجمه کتاب به فارسی هیچ‌‌گاه این کتاب مورد نقد و بررسی قرار نگرفت. حتی از سوی برخی نیز مورد قبول واقع گردید. از آن‌جا که این مقاله نیز در مجموعه‌‌ای با عنوان «Shī‘ism» به چاپ رسیده است و ادعایی بزرگ‌‌تر؛ یعنی تبعیت کلام شیعه از معتزله و اهل سنت را مطرح ساخته، سزاوار است مورد ارزیابی قرار گیرد. ما این مقاله را در دو محور مباحث روشی و محتوایی مورد بررسی قرار داده‌‌ایم. در بحث روشی از آن‌جا که مقاله با استفاده از روش ابداعی مستشرقان با عنوان مطابقت و مقابله سامان یافته است به نقد و بررسی این روش و شیوه به کارگیری آن از سوی مؤلف پرداخته‌‌ایم و معتقدیم که یکی از عوامل عدم نتیجه‌‌گیری صحیح در این مقاله به دلیل کاربرد نادرست این روش بوده است. در بحث محتوایی نیز با روش تحلیل تاریخی، برخی از ادعاهای مؤلف مورد مناقشه قرار گرفته است.

۱. بحث روشی

مستشرقان و غربیان اسلام‌‌پژوه روش‌‌های متنوعی را در تحقیقات خود به کار برده‌‌اند. یکی از روش‌‌هایی که نتایج عمده‌‌ای نیز در پی داشته است و در بررسی متون معمولاً مورد توجه آنان بوده، روش مطابقت و مقابله نام دارد. در این روش محقق به مقابله کردن و مطابقت دادن نصوص و سپس تفسیر و تحلیل آن‌‌ها برای دست‌یابی به یک فرضیه علمی می‌‌پردازد. در تطبیق و مقابله نصوص، میزان تأثیر و تأثر نصوص از یکدیگر مشخص می‌‌شود که با تحلیل آن تأثیرپذیری اشخاص،