خوانده می‌شد، زُرارَة بن اَعیَن^۱ (د. ۱۵۰ق/۷۶۷م)، هِشام بن سالم جَوالیقی و هِشام بن حَکم (د. ۱۷۹ق/۶-۷۹۵م). امروزه هیچ یک از آثار آنان موجود نیست و شناخت ما از دیدگاه‌های کلامی آنان به عناوین آثارشان که ابن ندیم و شیخ طوسی ‌ذکر کرده‌اند و هم‌چنین به گزارش‌های ملل و نحل‌نویسان مختلف خصوصاً اشعری محدود می‌‌شود.

ویژگی اعتقادات کلامی آنان، مخالفت مستقیم‌شان با دیدگاه‌های عموماً مقبول معتزله و، به معنای دقیق کلمه، با نظریات شیعیان متأخر، است.

در خصوص برخی از مواضع این نخستین متکلمان امامی می‌‌توان نظریات مشابهی میان آنها و اهل حدیث از اهل سنت یافت، مثلاً در مورد اعتقادشان به این که خدا پس از آفریدن مکان، در همه جای آن، یعنی در همه جای عرش خود، حضور دارد، یا مثلاً در مورد این باورشان که حرکت را به خدا نسبت می‌‌دهند، موارد مشابهی وجود دارد. اما نخستین متفکران امامیه در عقایدشان درباره صفات خدا با تمامی گروه‌‌ها مخالف بودند. آنها مفهوم صفات ذاتی تغییرناپذیر خدا را ردّ کرده و در عوض معتقد بودند که تمامی صفات الهی پیوسته دستخوش تغییرند. برای مثال قائل بودند که خداوند از ازل به همه چیز علم ندارد، زیرا این امر مستلزم ازلی بودن اشیاء است؛ بلکه او فقط عالم به اشیاء موجود است.

آنها در خصوص مسئله اعمال انسان، آزادی انتخاب را می‌‌پذیرفتند؛ هرچند از سوی دیگر با این عقیده معتزله که انسان به تنهایی مبدع اعمال خویش است، موافق نبوده و موضعی بینابین طرف‌داران الزام (جبر) و دیدگاه معتزله مبنی بر اختیار (تفویض)، اتخاذ کردند. برای مثال هِشام بن حَکَم معتقد بود گرچه فعل انسان، از آن‌جا که نتیجه اراده اوست، باید انتخاب وی تلقی گردد، اما انسان در

که در سال ۱۹۲۸م ترجمه دبلیو. ام. میلر^۱ از کتاب اعتقادی وی با عنوان الباب الحادی عشر به همراه شرح فاضل مقداد سُیوری (د. ۸۲۱ق/۱۴۱۸م) بر آن منتشر شد. شیعیان حتی تا به امروز خصوصاً رساله‌‌های کلامی موجزتر او را به عنوان متون اصلی کلامی مطالعه می‌کنند.

هنری لاوست^۲ دیدگاه‌های حلّی راجع به امامت که از کتابش منهاج الکرامة فی الإمامة به دست می‌آید و ابن تیمیه در کتابش منهاج السنة ردّ کرده، را در شماری از مقالات خود بررسی کرده است.

مقاله حاضر تلاشی است برای ترسیم ویژگی‌های مهم دیدگاه‌های کلامی علامه حلّی در مقایسه با سایر تحولات مربوطه در تفکر اسلامی.

این مقاله، با فرض تعلق علامه حلّی به مکتب معتزلی متأخر و نواندیش در تشیع، به دو بخش تقسیم می‌‌گردد.

بخش نخست، طرحی کلی و اجمالی از بسط مسلک کلامی شیعه تا زمان حلّی به دست می‌‌دهد؛ و بخش دوم عمدتاً به نظریات کلامی حلّی پرداخته، و تلاش برای نشان دادن جایگاه حلّی را در گسترش کلام شیعه در ارتباط با سایر مکاتب کلامی در اسلام می‌نمایاند.

۱‌. ۱. [متکلمان اولیه امامیه]

نخستین متکلمان امامیه قبلاً در قرن دوم هجری یعنی زمان امام ششم، جعفر صادق [علیه السلام] (د. ۱۴۸/۷۶۵) به مباحث کلامی وارد شدند. نمایندگان اصلی آنان عبارتند از: محمد بن نُعمان، که غالباً در میان مخالفانش شیطان الطاق