۴. مردمان آذری‌زبان

مراسم عزاداری برای حسین [علیه السلام] در میان مردم ترک‌زبان به خصوص در قفقاز (آذربایجان شورویِ^۱ امروز)^۲ و نیز آذربایجان ایران، خیلی زود یعنی در قرن ۱۷م، از سوی مسافران اروپایی، بسیار مورد توجه قرار گرفت.

تقریباً تا سال ۱۹۱۷م (سال وقوع انقلاب شوروی) آذری‌زبان‌های قفقاز به خصوص در دهه اول محرم آداب و رسوم خودْرنجاندنِ تعالی‌بخش را انجام می‌دادند.^۳ توده‌های مردم در حین حرکت دسته‌های عزاداری در این آیین‌ها شرکت می‌کردند. نمایش‌های مربوط به مصائب نیز در فضای باز به اجرا در می‌آمد. این آداب و رسوم در آذربایجان ایران همچنان اجرا می‌شود. به علاوه جنگ‌های ساختگی به صورت سوار بر اسب و پیاده، که بازنمایشی از کربلاست، در میدان‌های بزرگ نمایش داده می‌شود. مراسم مخصوص عزاداری زنانه با اجرای زنان، در آذربایجان بسیار مشهور بود.

در امتداد مرز آناتولی، مراسم عزاداری آرام‌‌تر است. رایج‌ترین آنها در خلال دهه اول محرم روزه‌داری است که از طلوع آفتاب تا غروب آفتاب طول می‌کشد. این عمل به‌‌ویژه زمانی که محرم در تابستان واقع شود، دشوار است و روزه‌داران هیچ مایعی نمی‌نوشند. غروب، زمان همگانی باز کردن روزه است. بعضی جوامع این روزه‌داری را تا دوازده روز، هر روز به نام یک امام، ادامه می‌دهند. در روز دوازدهم جشنواره‌ای شاد به احترام امام دوازدهم [عج] برگزار می‌شود (که به هر حال هنوز زنده است و انتظار بازگشتش می‌‌رود).

بسیار پرشور که زنان با فریاد حسین، حسین... بر سینه خود می‌کوبند، پایان می‌پذیرد.

یکی از قدیمی‌ترین جوامع شیعی در میان عرب‌ها در جنوب لبنان واقع شده است. لبنان قرن‌ها سرزمین پرورش دانشمندان شیعه بوده که به جوامع شیعی دیگر در سرتاسر جهان کوچ کرده و مکتب شیعه را تعلیم دادند. مکتب رایج تشیع در شکل آیین‌های عزاداری تا پایان قرن ۱۹م، که این آیین‌ها تحت تأثیر ایران شروع به پیدایش کرده و کم‌کم گسترش یافتند، شناخته‌شده نبود.

۳. سایر نقاط جهان عرب

در سال‌های اخیر جامعه شیعی که به طور سنتی محروم بوده، به‌گونه‌ای توسعه یافته که اکنون در لبنان، شیعیان بیشتر از گروه‌های مذهبی دیگر حضور دارند. آنها از لحاظ سیاسی آگاه شده‌ و سعی دارند نشان دهند در حیات اقتصادی و سیاسی کشور، شایستگیِ سهم بزرگ‌تری را دارند. به نسبت همین رشد، مراسم رایج عزاداری به سرعت افزایش پیدا کرد، و شهر نبطیه به مرکز عزاداری برای حسین [علیه السلام] تبدیل شد؛ حتی نمایش‌‌های مربوط به مصائب نیز در آن‌جا اجرا می‌شود. اکنون دسته‌ها و مجالس نه تنها در جنوب، بلکه حتی در شرق و در درّه بقاع هم به طور رایجی برگزار می‌شوند.^۱

جزیره بحرین قرن‌ها تحت سلطه ایران بود. گروه‌های نژادی پارسی و عرب، با هم وصلت کرده اما به زبان عربی و اندکی فارسی صحبت می‌‌کنند. با این همه بیش از نیمی از جمعیت آن شیعه است. تمامی مراسم عزاداری با کمی تفاوت‌های محلی، با مراسمِ ایران مطابق هستند.