ادراک خداوند^۱ مسائلی هستند که علامه در آن‌‌ها مخالفت خود را با ابوالحسین ابراز داشته است. از جمله این موارد رد نظر ابوالحسین بصری در باب اراده خداوند است. علامه حلّی در کتاب معارج الفهم فی شرح النظم در باب اراده خداوند نظر ابوالحسین را چنین بیان می‌‌دارد: «ابوالحسین بصری اعتقاد دارد که اراده و کراهت در مورد خداوند همان علم الهی هستند و در مورد انسان زائد بر علم‌‌اند».^۲

در ادامه علامه به صراحت با نظر ابوالحسین مخالفت ورزیده، تحت عنوان «استدلال بر این‌که اراده غیر از قدرت و علم است»، می‌‌نویسد: «جایز نیست اراده خداوند را همان علم بدانیم زیرا علم به وقوعِ چیزی در یک وقت معین تابع وقوع آن شیء در آن زمان است».^۳

در ادامه همین بحث علامه نظر ابوالحسین را توضیح داده و با سه دلیل رد می‌‌نماید: «اما پاسخ از علم این است که از نظر ابوالحسین علم به مصلحت در حق خداوند متعال همان اراده است. اما این پاسخ از چند جهت دارای تکلف است. یکی این‌که ممکن است هر یک از فعل و ترک دارای نوعی مصلحت باشند. در این صورت علم به مصلحت در ایجاد، مستلزم اجتماع وجود و عدم است. دوم این‌که مصلحت یا لازم فعل است و یا لازم فعل نیست. در صورتی که لازم فعل باشد اختصاص ایجاد فعل در یک زمان ممکن است در هر زمانی حاصل شود و اگر عارض فعل باشد احتیاج به ‌مخصصی در ایجاد آن مصلحت در آن زمان خاص دارد. سوم این‌که علم به مصلحت تابع وجود مصلحت در آن زمان خاص است و آن نیز تابع وجود فعل در آن زمان است. پس مصلحت تابع وجودی است که آن وجود خود تابع علت تخصیص‌‌دهنده به آن زمان می‌‌باشد. حال اگر علت

به اشیاء قبل از به وجود آمدنشان متمایل به نظر هشام بن حکم بود».^۱

۲. ۷. موارد اختلافی علامه با ابوالحسین

افزون بر اختلافات بسیاری که میان نظریات علامه حلّی با معتزله یافت می‌‌شود، مواردی نیز وجود دارد که علامه حلّی با نظر شخص ابوالحسین بصری مخالفت کرده است. این مباحث برخلاف ادعای نویسنده مربوط به مسائل اسما و صفات الهی است که نویسنده اعتقاد به پیروی علامه در این مسائل از ابوالحسین بصری دارد.

«علامه حلّی در نظریات‌‌ خود در موضوعات کلامی معمولاً از مواضع مکتب ابوالحسین بصری پیروی می‌کند. تمام نظریاتی که شیعیان به طور سنتی با معتزلیان در آن‌‌ها موافق نبودند، استثنا می‌‌شوند».^۲

نظریات کلامی مورد نظر نویسنده که علامه حلّی به دلیل شیعه بودن با معتزله مخالف است همان نظریات شیعه در باب امامت می‌‌باشند. براین اساس در غیر امامت شیعیان و به ویژه علامه از نظر مؤلف پیرو معتزله هستند. وی این نظریه را در تطور تاریخی کلام شیعه پی گرفته است و از اصحاب امامان علیهم السلام تا دوره خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلّی جریان می‌‌بخشد.

نمونه‌‌هایی که در ادامه به آن‌‌ها اشاره می‌‌شود نشان می‌‌دهد که چنین ادعایی صحت ندارد و به ویژه اختلافات بسیار در موضوعات کلامی در اسما و صفات میان علامه و ابوالحسین بصری خود گویای آن است. بحث‌‌هایی چون عدم تعقل ذات باری‌‌ تعالی،^۳ وجودی یا غیر وجودی بودن صفات خداوند،^۴ اراده الهی و