۸.نقد انگاره ‌‌تأثیرپذیری علامه حلّی از ابوالحسین بصری

محمد رکعی
رسول رضوی

مقدمه

مقاله «علامه حلّی و کلام شیعی- معتزلی» به دو بخش عمده تقسیم می‌‌شود: در بخش نخست مؤلف گزارش کوتاهی از تاریخ تطور رئوس تفکر کلامی شیعه ارائه می‌‌دهد. در این قسمت نویسنده ویژگی‌‌های اصلی کلام شیعه را در دوره‌‌های صحابه، نوبختیان، مکتب قم و شیخ صدوق، قرن چهارم؛ یعنی دوره شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی ‌و در نهایت قرن ششم و هفتم و تأثیرپذیری کلام از فلسفه و خواجه نصیرالدین طوسی را برمی‌‌شمارد. علاوه بر این نگارنده در این بخش نگاه مختصری به معتزله بصره و به ویژه ابوالحسین بصری و تقابلش با معتزله بغداد و بهشمیّه دارد. بخش دوم را نیز باید به دو قسمت تقسیم کرد: در این بخش نویسنده برخی از نظریات کلامی علامه را برشمرده، با نظریات ابوالحسین بصری مقایسه می‌‌کند. این فرآیند به هدف اثبات این فرضیه انجام می‌‌گیرد که علامه در نظریات کلامی خویش به جز مبحث امامت و به تبع آن کلام شیعیان متأخر برگرفته از معتزله بصره است که

۳. Al-Ḥillī, Ḥasan b. Yūsuf b. al-Muṭahhar, Al-Bābu ʾ۱-lḥādī ʿAshar, A Treatise on the Principles of Shīʿīte Theology, Translated by W. M. Miller, London: The Royal Asiatic Society, ۱۹۲۸.

۴. Laoust, H. "La critique du sunnisme dans la doctrine dʾal-Ḥillī." Revue des études islamiques ۳۴, ۱۹۶۶, P. ۳۵-۶۰.

۵. _______ ,"Les fondaments de I'Imamat dans Ie Minhāğ dʾal-Ḥillī." Revue des études islamiques ۴۶, ۱۹۷۸, P. ۳-۵۵.

۶. McDermott, M. J., The Theology of al-Shaikh al-Mufīd (d. ۴۱۳/۱۰۲۲). Recherches. Nouvelle Série: A. Langue arabe et pensée islamique, vol. ۱۰. Persian Studies Series, no. ۹. Beirut, Dar el-Machreq, ۱۹۷۸.

۷. Madelung, Wilferd F., "Ibn Abū Ğumhūr al-Aḥsāʾī's Synthesis of Kalām, Philosophy and Sufism." In La signification du Bas Moyen Age dans l'histoire et la culture du monde musulman: Actes du ۸ème Congrès de l'Union européenne des arabisants et islamisants,Aix-en-Provence, ۱۹۷۶, P. ۱۴۷-۵۶. Aix-en-Provence, ۱۹۷۸.

۸. _______ ,"Imāmism and Muʿazilite Theology." In Le Shīʿisme imāmite, edited by T. Fahd, P. ۱۳-۲۹. Colloque du Centre d'études supérieures spécialisé d'histoire des religions de Strasbourg. Paris, Presses Universitaires de France, ۱۹۷۰. (Reprinted in Religious Schools and Sects in Medieval Islam. Edited by W. F. Madelung. London, Variorum Reprints, ۱۹۸۵).

۹. _______ , "Religiöse Literatur in arabischer Sprache: Der Kalām." In Grundriß der Arabischen Philologie, edited by Helmut Gätje, ۲: P. ۳۲۶-۳۷. Wiesbaden, Reichert, ۱۹۸۷.

۱۰. _______ , "Religiöse Literatur in arabischer Sprache: Die Šīʿa." In Grundriß der Arabischen Philologie, edited by Helmut Gätje, ۲:۳۵۸-۷۳. Wiesbaden, Reichert, ۱۹۸۷.

۱۱. Schmidtke, Sabine. The Theology of al-ʿAllāma al-Ḥillī (d. ۷۲۶/۱۳۲۵). Islamkundliche Untersuchungen, Band ۱۵۲. Berlin, Klaus Schwarz, ۱۹۹۱.