1.. al-Shahrastānī, K. al-milal wa l-niḥal, p. ۳۷۹ (and the references given in note ۴۲), p. ۳۸۵-۳۸۶.

2.. همان، ص۴۱۳؛ قس:
Goldziher, "Das Prinzip der takijja im Islam", p. ۲۱۷ (= Gesammelte Schriften, V, p. ۶۳).
در مورد موضع ازارقه در قبال تقیّه، ر.ک:
K. Lewinstein, "The Azāriqa in Islamic Heresiography", BSOAS, ۵۴, ۱۹۹۱, p. ۲۵۱-۲۶۸, at p. ۲۵۶, ۲۶۰-۲۶۱, ۲۶۴.
در مورد ماهیت پیچیده عنوان صُفریّة، ر.ک:
Idem, "Making and Unmaking a Sect: The Heresiographers and the Ṣufriyya", SI, ۷۶, ۱۹۹۲, p. ۷۵-۹۶.

3.. al-Shahrastānī, K. al-milal wa l-niḥal, p. ۳۸۳, ۴۰۲, ۴۱۴.
برخی از کیسانیان نیز از اصطلاح دار التقیّه استفاده کرده‌اند، البته به نظر می‌رسد در مورد آنها تقیّه به معنای کتمان باورها بوده باشد (قس: اشعری قمّی، المقالات و الفرق، ص۲۲؛ van Ess, Theologie, I, p. ۳۱۳).

4.. قاضی نعمان، تأویل الدعائم، ج۱، ص۱۲۷؛ و به طور کلی:
Daftary, The Ismā‘īlīs: Their History and Doctrines, index, s.v. taqiyya.

5.. در این مورد می‌توان نمونه‌های متعددی ارائه داد، مانند: شعبی، که از روی تقیّه، در مورد یزید‌بن‌عبد الملک مطلبی را به ابن هُبَیره گفت (القُشَیری، تاریخ الرقّة، ص۸۳-۸۴)؛ برخی از علما که در عصر مِحنَة، از روی تقیّه پذیرفتند که قرآن خلق شده است (EI۲, art. "Miḥna" (M. Hinds); J. A. Nawas, al-Ma‘mūn: Miḥna and Caliphate, p. ۶۱)؛ اشاعره که در عصر سلطان مسعود غزنوی (۴۲۱-۴۳۲ق/۱۰۳۰-۱۰۴۰م) به خاطر دفاع در برابر تعصب حنفی سربازان عثمانی می‌بایست تظاهر به حنفی بودن می‌کردند (W. Madelung, "The Spread of Māturidism and the Turks", Actas do IV Congresso de Estudos Árabes e Islámicos, p. ۱۰۹-۱۶۸, at p. ۱۳۶-۱۳۷, repr. in W. Madelung, Religious Schools and Sects in Medieval Islam, Variorum). سایر موارد (که آنها نیز در منابع، تقیّه نام گرفته‌اند)، با کتمان، نه دورویی، ارتباط دارند؛ مثلاً نقل شده که احمد‌بن‌حنبل در مورد قتادة و سعید‌بن‌ابی عروبة گفته که آنها باورهای جبرگرایانه خود را کتمان می‌کرده‌اند (ذهبی، سیَر أعلام النُبَلاء، ج۶، ص۴۱۴؛ این ارجاع و ارجاع به تاریخ الرقّة را مدیون دکتر نوریت صفریر (Nurit Tsafrir) هستم).

1.. See Kohlberg, "Some Notes on the Imāmite Attitude to the Qur’ān", Islamic Philosophy and the Classical Tradition. Essays Presented to R. Walzer, p. ۲۰۹-۲۲۴; Amir-Moezzi, Le guide divin dans le shi‘isme originel: aux sources de l‘ésotérisme en Islam, p. ۲۰۰-۲۲۷; Bar-Asher, "Variant Readings and Additions of the Imāmī-Shī‘a to the Qur’ān", Israel Oriental Studies, ۱۳, p. ۳۹-۷۴. Cf. Modarressi, "Early Debates on the Integrity of the Qur’ān", SI, ۷۷, p. ۵-۳۹.

2.. جهت ملاحظه جزئیات بیشتر ر.ک:
Amir-Moezzi, Le guide divin dans le shi‘isme originel: aux sources de l‘ésotérisme en Islam, p. ۱۸۵-۱۸۹; Kohlberg, "Authoritative Scriptures in Early Imāmī Shī‘ism", Les retours aux écritures: fondamentalismes présents et passés, ed. É. Patlagean and A. Le Boulluec, p. ۲۹۵-۳۱۲.