مسائل کلامی در کوفه می‌توان به زراره و خاندانش اشاره کرد که به نشر و تبیین معارف کلامی اشتغال داشتند. نظریات آنان در برخی از موضوعات کلامی بر اندیشه سایر مذاهب نیز تأثیر گذاشته است؛ از این رو، بر آن شدیم تا با نمایاندن تلاش‌های این خاندان در عرصه مباحث کلامی، گوشه‌ای از فعالیت‌های کلامی امامیه تا پیش از شکل‌گیری مدرسه بغداد را روشن کنیم. از آنجا که حیات علمی خاندان زراره مصادف با شکل‌گیری مدرسه کلامی کوفه است، نخست این مدرسه را به تفصیل بیان می‌کنیم و سپس به شرح و بسط اندیشه‌های کلامی آنان مبادرت می‌ورزیم.

مدرسه کوفه

در عصر حیات امام باقر و امام صادق علیهما السلام شرایطی پدید آمد که افرادی از اصحاب دانشمند این دو امام علیهما السلام در شهر‌کوفه، با بهره‌گیری از معارف آن دو بزرگوار، یک مدرسه كلامی شیعی را در این شهر بنا نهادند؛ البته بذر رویش مدرسه کلامی کوفه را باید در زمان حكومت امام علی علیه السلام جست‌وجو كرد. با هجرت امام علیه السلام از مدینه به كوفه و گرد آمدن اصحاب با فضیلت و دانشمند دور آن حضرت، گروهی علاقه‌مند به آموزه‌های ‌اهل‌بیت علیهم السلام در این شهر شکل گرفت. این مدرسه در دوره‌های بعدی به سبب روی ‌کار آمدن عباسیان، ‌کم شدن حضور ائمه علیهم السلام، تحت فشار و پی‌گرد قرار گرفتن اصحاب ائمه علیهم السلام^۱ و عوامل دیگری ‌که نیاز به پ‍‍ژوهش مستقل دارد، رو به افول نهاد.

مدرسه کلامی امامیه در بغداد با دانشمندان سرشناسی چون شیخ مفید و سید مرتضی، برای بسیاری از محققان شناخته شده است؛ اما باید خاطرنشان کرد

اگر در نظر آوریم که در جامعه مسلمان آن زمان، معارف کلامی هنوز مقوله‌ای نو و چون نهالی کم‌ بر و بار بوده است که بیش از این هم نمی‌توان انتظار داشت، روشن می‌شود که مدرسه مدینه در تشیع از پیشگامان عرصه کلام اسلامی به شمار می‌آید. شایان ذکر است که کلام اسلامی در این دوره بیشتر در گیر و دار مسئله‌های اجتماعی بوده و توان مسلمانان به تأمل‌ورزی در این حوزه‌ها مصروف می‌شده است؛ از این ‌رو به‌تازگی برخی این مرحله را دوره «کلام سیاسی» نامیده‌اند. با این وصف، روشن است که زمینه اجتماعی و سطح دانایی مخاطبان برای ارائه اندیشه‌های دقیق و ناب نظری آماده نبوده و این‌گونه سخنان نمی‌توانسته مخاطبان بسیاری بیابد. شاید به همین دلیل است که سخنان ژرف و توحیدی امیرمؤمنان علیه السلام در این دوره بیشتر در موقعیت‌های عادی مثل خطبه‌ها، مناظره با صاحبان ادیان یا پاسخ به پرسش‌های افرادی خاص بیان شده است. چه‌بسا به دلیل همین نبود فضای فکری مناسب در آن زمان، برخی در درستی انتساب این خطبه‌ها و سخنان به آن حضرت تردید ‌کرده و به‌رغم پذیرش کلمات بلند امیرمؤمنان علیه السلام در عرصه‌های سیاسی و اخلاقی، آنها را در اندیشه نظری مربوط به دوره‌های متأخرتر دانسته‌اند.^۱ با وجود ‌‌‌‌‌پژوهش‌های پراکنده و پیشین درباره مدرسه مدینه، این موضوع همچنان نیازمند پرتوافکنی‌های فزون‌تر است.^۲

از مدرسه مدینه هم که چشم‌ بپوشیم، تردیدی نیست که پیش از بغداد، کوفه معارف اعتقادی اهل‌بیت علیهم السلام را در قالب بسته‌های تئوریک تبیین و منتشر ‌کرد. در سده دوم، در کوفه جریان‌های کلامی چندی پاگرفت و پیش رفت که نشانه‌های آن تا چند سده بعد در آثار کلامی شیعه و سنی دیده می‌شود.^۳ از نخستین اندیشه‌ورزان