در حقیقت شاگرد با واسطه علی بن ابراهیم قمی بوده است.^۱ وی از منابع مختلف برای نگارش تفسیر خود استفاده کرده است که در این میان، ۳۸۰ روایت از تفسیر علی بن ابراهیم و ۳۰۶ روایت از تفسیر ابوالجارود و ۵۲ روایت از نوادر احمد بن محمد بن عیسی و تعداد کمتری از روایات را از منابع دیگر در تفسیر خود گنجانیده است^۲ و الاختصاص منسوب به شیخ مفید که طبق تحقیق جدیدی که صورت گرفته، نویسنده این کتاب فردی است ناشناخته که معاصر شیخ مفید بوده است.^۳ سعی ما در این پژوهش بر این است که از دسته دوم منابع، با احتیاط بیشتری استفاده کنیم و تنها اطلاعاتی از آنها را پذیرا باشیم که مقرون به شواهد و قرائن دیگر است.

از بین کتب کلامی و مقالات‌نویسی، کتب مقالات‌نویسی سده‌های نخستین معتبرترین منبع برای دست‌‌‌‌یابی به نظریات کلامی خاندان اعین است؛ چرا که زمان ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تألیف این کتب به عصر حیات خاندان اعین نزدیک‌‌تر است و همچنین کتب قرون بعدی غالباْ مطالب خود را از این کتب اخذ کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. مهم‌ترین کتب قرون نخستین که بیش از دیگران به طرح دیدگاه‌های کلامی این خاندان اقدام نموده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، مقالات الاسلامیین اشعری، الفرق بین الفرق بغدادی و الملل و النحل شهرستانی هستند. شایان ذکر است گزارشات این کتب، با وجود اینکه از مهم‌ترین کتب مقالات‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نویسی هستند، به تنهایی ملاک عمل در این پژوهش واقع نخواهند شد؛ بلکه اگر شواهد آنها را یاری رساند، مورد قبول خواهند بود.

در بین منابع رجالی نیز کتب رجالی هشتگانه که عبارتند از رجال نجاشی، رجال و فهرست شیخ طوسی، رجال کشی، رجال برقی، رجال ابن غضائری، رجال ابن داود حلی و رجال علامه حلی به همراه رساله ابوغالب زراری مهم‌ترین منابع

است و سرانجام مقصود از جنبه تحلیلی این رویکرد، تحلیل اجزای سازند‌‌‌‌‌‌‌‌ه افکار کلامی آل اعین و همچنین ارتباط اندیشه‌های مختلف کلامی این خاندان است؛ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌مثلاً ارتباط اراده الهی و اختیار انسان از منظر آل اعین تبیین شده است.

منابع مشتمل بر پژوهش حاضر

از آنجا که این پژوهش عهده دار تحلیل تاریخی اندیشه‌های کلامی خاندان اعین است، منابع متناسب با آن، کتب کلامی، مقالات، کتب حدیثی و کتب رجالی خواهد بود. در این میان، بدین سبب که دیدگاه‌های این خاندان بیش از آنکه در کتب رایج کلامی بازتاب داشته باشد در کتب روایی منعکس شده است، مهم‌ترین منبع قابل استفاده در این پژوهش، منابع روایی خواهد بود. در اعتبار‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سنجی منابع روایی معمولاً منابع قدیمی‌‌تر از منابع جدیدتر، معتبرتر پنداشته می‌شوند. از این رو در اعتبار‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سنجی کتب روایی مرتبط با دیدگاه‌های کلامی خاندان اعین، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تکیه‌گاه اصلی پژوهش، منابع دست اول خواهد بود. منابع دست اول را ‌‌‌‌‌‌‌‌‌معمولاً تا پایان قرن پنجم محدود می‌کنند. اما حتی این منابع نیز از اعتبار یکسان برخوردار نیستند و می‌توان آنها را از حیث اعتبار به دو دسته تقسیم کرد:

الف) منابع معتبر، یعنی منابعی که نخست در انتساب‌شان به مؤلفان‌شان و نیز در وجاهت مؤلفان‌شان تردیدی وجود ندارد، و همچنین روایات گرد آمده در این کتب میزان قابل قبولی از وثاقت را دارند. نظیر الکافی نوشته کلینی، مجموعه آثار روایی شیخ صدوق، مجموعه آثار روایی شیخ طوسی، الغیبه نوشته نعمانی.

ب) منابع مشکوک، یعنی منابعی که از جهت انتساب به مؤلف و وجاهت ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مؤلف با تردید درون امامی مواجه شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. مانند تفسیر منتسب به علی بن ابراهیم قمی که ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مؤلف آن، نه خود علی بن ابراهیم قمی بلکه فردی مجهول است که