129
اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین

بر اساس فرموده امام علیه السلام، بین صفت علم، قدرت و حیات با صفت تکلم فرق است؛ در آنها هم علم ذاتی داریم و هم علم فعلی، ولی صفت تکلم فقط صفت فعل است. با کنار هم قرار گرفتن شواهد، روشن می‌شود که دیدگاه مؤمن‌الطاق، همان نظریه کامل امامیه در صفات الهی است. این اندیشه مبتنی بر دو گونه علم الهی است: علم ذاتی و علم فعلی. علم ذاتی علم بلا‌معلوم و علم فعلی علم با معلوم است. این مطلب را در صفحات پیشِ رو بیشتر توضیح خواهیم داد.

آل‌اعین و صفات الهی

در دوران حضور ائمه علیهم السلام که اختلافاتی بین امامیان در تفسیر صفات الهی وجود داشت،۱زراره و دیگر افراد خاندان اعین نیز كه عالمانی پرتلاش در عرصه فهم دین بودند، در پی تحلیل مسئله صفات الهی برآمدند. وجود روایاتی از زراره و خاندان اعین، این تلاش علمی را تأیید می‌کند.۲ به نظر می‌رسد زراره از نظریه‌پردازان امامیه در مسئله صفات الهی بوده است.۳

یکی از موضوعات مطرح در مسئله اسما و صفات الهی تشبیه و قیاس صفات الهی به صفات انسانی بوده است. گزارش‌ها از وجود این اندیشه در مناطق عراق۴ و

1.. علی بن محمد عن سهل بن زیاد عن جعفر بن محمد بن حمزة قال كتبت إلى الرجل علیه السلام أَسأَله أَن موالیك اختلفوا فی العلم فقال بعضهم لم یزل اللّه عالما قبل فعل الأَشیاء و قال بعضهم لا نقول لم یزل اللّه عالما لأَن معنى یعلم یفعل فإن أَثبتنا العلم فقد أَثبتنا فی الأَزل معه شیئا فإن رأَیت جعلنی اللّه فداك أَن تعلمنی من ذلك ما أَقف علیه و لا أَجوزه فكتب علیه السلام بخطّه لم یزل اللّه عالما تبارك و تعالى ذكره (کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۰۷۔۱۰۸؛ برای نمونه بیشتر نک: شیخ طوسی، الغیبة، ص۴۳۰۔۴۳۱).

2.. برای نمونه نک: کلینی،کافی، ج ۱، ص۱۰۹، ۲۵۷؛ برقی، المحاسن، ج۱، ص ۲۴۳.

3.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۶۔۳۹.

4.. شیخ صدوق، التوحید، ص۱۴۴.


اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
128

كه در ضمن آنها، ‌اختلافاتی ایجاد شد. به عبارت دیگر، امامیان در مرحله تبیین و نظریه‌پردازی معارف اهل‌بیت علیهم السلام دچار اختلاف شدند. تقسیم صفات الهی به صفات ذات و صفات فعل را می‌توان در روایات اهل‌بیت علیهم السلام دید.

حماد بن‌عیسی می‌گوید از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: آیا خداوند متعال از قدیم می‌دانست؟ حضرت فرمود: چگونه می‌دانست در حالی که هیچ معلومی نبود. پرسيدم: آیا خداوند از ازل می‌شنید؟ فرمود: چطور ممکن است خدا بشنود در حالی که مسموعی نبوده است. سؤال کردم: آیا خداوند متعال از قدیم می‌دید؟ حضرت فرمود: چطور ممکن است خدا ببیند در حالی که مبصری نبوده است. سپس حضرت علیه السلام ادامه داد: خداوند متعال از ازل، علیم و سمیع و بصیر است؛ بلکه علّامه است.۱

همچنین در روایتی دیگر ابی‌بصیر(ره) می‌گوید:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می‌فرمود: خدواند از ازل پروردگار ما بود و علم ذاتی او است، در حالی که هیچ معلومی نبوده است. سمع ذاتی او است در حالی که مسموعی نبوده. بصر ذاتی او است در حالی که مبصری نبوده و قدرت ذاتی او است در حالی که مقدوری نبوده است. بعد فرمود: وقتی که خداوند متعال اشیا را احداث کرد و معلوم تحقق یافت از ناحیه خداوند متعال علم بر معلوم واقع می‌شود و وقتی مسموع، مبصر و مقدور را خلق کرد، سمع، بصر و قدرت بر آنها تعلق می‌گیرد. از حضرت علیه السلام پرسیدم: آیا خداوند از ازل متکلم بود؟ حضرت علیه السلام فرمود: کلام صفت محدث است و ازلی نیست. زمانی بود که خدا بود و تکلمی نبوده است.۲

1.. شیخ صدوق، التوحید، ص ۱۳۹.

2.. همان.

  • نام منبع :
    اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 974
صفحه از 208
پرینت  ارسال به