1.. ر.ک: الشثری، شرح متون العقیدة، ص۳۳ - ۳۴ و ۱۲۲.

2.. ر.ک: السیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۴، ص۱ (داستان یوسف علیه السّلام).

1.. ممکن است به ذهن برسد که «برخی از گروه‏ها و افرادی که دراینجا نظراتشان مورد بررسی قرار می‏گیرد حتی مشخص نیست که «آیا پیامبران و ائمه علیهم السّلام را معصوم می‏دانند یا نه؛ تا ما درباره منشأ عصمت آنان از دیدگاه این دسته به بررسی بپردازیم». ازاین‏رو ذکر دیدگاه آنان سودی نخواهد داشت. پاسخ، این است که اولاً همانگونه که در عبارات فوق گذشت، این بحث بر اساس مبنای گروه‏ها و افراد است و نه الزاماً بنا بر تصریح آنان به مجبور یا مختار بودن معصومان در افعال خویش؛ زیرا بر اساس روش عقلایی، هر گروه یا فردی به لوازم سخن و مبنای خویش، مؤاخذه و با آن لازم، علیه او احتجاج می‏شود و عقلا در این رویکرد با هم اختلاف ندارند؛ ثانیاً این بحث با افراد خاص و گروه‏های ویژه نیست تا این اشکال وارد باشد بلکه سخن با هر کسی است که این مبنا (مانند جبر خالص) را پذیرفته باشد. بنابراین ضرورتی ندارد تا ما دقیقاً مبنای افراد و گروه‏ها را در همه دیدگاه‏های اعتقادی خویش بدانیم تا بتوانیم دربارۀ آنان به داوری بپردازیم.

2.. ر.ک: الاشعری، مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، ص۲۷۹ و الحلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۰۸؛ و برای اطلاع بیشتر ر.ک: قاضی، مقالات الجهم بن صفوان واثرها فی الفرق الاسلامیة، ج۲، ص۷۱۳ - ۷۱۷.

3.. ر.ک: برای نمونه ر.ک: اللالکائی، شرح اصول اعتقاد اهل السنة والجماعة. وی در این کتاب، نه به بحث عصمت پرداخته و نه به منشأ آن اشاره دارد.

4.. احتمالاً یکی از تعریف‏هایی که سعد بن عبد اللّٰه اشعری (حداکثر متوفای ۳۰۱ق) درباره عصمت( ( نقل کرده به دیدگاه اهل حدیث نظر دارد: «... فقال بعضهم: العصمة هو مانع من اللّٰه فی الانبیاء و الرسل: یمنعهم عن المعاصی و الفواحش؛ لما اراد منهم التبلیغ والاداء عنه، وهم فعل اللّٰه فیهم، ولیس للعباد فی عصمتهم صنع» (الأشعری القمی، ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه، ص۳۶۶). این تعریف با دیگر مبانی اهل حدیث نیز، سازگار به نظر می‏رسد. نیاز به توضیح ندارد که این تعریف نمی‏تواند ناظر به دیدگاه اشاعره و ماتریدیه و یا شیعه باشد؛ زیرا در زمان نگارش این کتاب، اشعری (م۳۲۴ ق) و ماتریدی (م۳۳۳ق)، عقاید تدوین‏شده یا شایع‏شده در فضای علمی آن زمان (به‏ویژه در محل وفات سعد بن عبد اللّٰه یعنی رستمدار (شهرستان نور مازندران) نداشته‏اند تا ارزش نقل داشته باشد. همچنین هیچ شاهدی در نوشته‏های امامیه تا تاریخ تألیف این کتاب یافت نمی‏شود که بر جبرگرا بودن شیعیان در زمینه افعال معصومان دلالت کند (برای سال و محل وفات سعد بن عبد اللّٰه ر.ک: الحلی، ترتیب خلاصة الاقوال، ص۷۸). همچنین برای دیدن این تعریف و رد آن –که در بخش سوم این نوشته در رد اهل حدیث نیز خواهد آمد - ر.ک: المجلسی، بحار الانوار، ج۹۰، ص۸۹ (باب ما ورد عن أمیر المؤمنین صلوات اللّٰه علیه فی أصناف آیات القرآن وأنواعها، وتفسیر بعض آیاتها بروایة النعمانی).