سهم معصوم در حصول عصمت از آنها یاد کنند.

درباره دیدگاه ماتریدیه باید گفت: اولاً تعریف عصمت در سخنان آنان روشن نیست. همان‎گونه که گذشت، گاهی متمایل به جبر و گاهی دیگر، حاوی اختیار معصوم است؛ ثانیاً همانند دیدگاه معتزله، جزئیات لطف الهی و تلاش معصوم برای ترک گناه را در بر ندارد. همچنین بُعد فرایندمدار بودن عصمت و منشأ آن نیز در سخنان آنان به چشم نمی‏خورد.

آن دسته از اشاعره نیز که در افعال اختیاری انسان، کسب را به گونه‏ای تفسیر کرده‏اند که انسان در تحقق آن دخیل است، نه جزئیات دخالت خدا را در حصول عصمت تبیین کرده‏اند و نه سهم معصوم را در فرایند عصمت توضیح داده‏اند. همچنین به فرایندی بودن عصمت نیز اشاره نکرده‏اند. همان‎گونه که گذشت، برخی از آنان دارای نظرات متناقضی هستند؛ مانند عبدالملک جوینی که از سویی طبق مبنای خود^۱ قائل به اثرگذاری فاعل در حصول عصمت است و از سوی دیگر (همان‎گونه که گذشت) عصمت را «توفیق» و توفیق را «خلق قدرة الطاعة» دانسته است. این تعریف برای عصمت (همان‎گونه که از دیدگاه تعدادی از قائلان به کسب مانند اشعری و برخی از پیروانش دانسته می‏شود) جز جبر چیزی را در بر ندارد و برای معصوم، اختیاری قائل نیست. ازاین‎رو همه اشکالات پیشین بر جبرگرایان، بر این نظر وی نیز مترتب خواهد بود.

خویش از آلوده شدن به گناهان که انعکاس وسیعی در آیات و روایات دارد، در بیشتر متون معتزله و همه کسانی که مانند آنان متکی بر تحلیل‏های عقلانی در اینجا به بحث پرداخته‏اند، دیده نمی‏شود. حداکثر این است که در عبارت‏های برخی از معتزله و پیروانشان، امتناع از گناه به معصوم نسبت داده شده است.

در ادامه توجه به این نکته لازم است که معتزله لطف را بر خدا واجب می‏دانند؛ اما چنین وجوبی از آیات و روایات برداشت نمی‏شود؛ به جز مواردی که خداوند چیزی را خود بر عهده گرفته باشد که در این صورت، ایجاب از سوی خود اوست، نه از سوی غیر او.^۱

به طور خلاصه، شاید بتوان چنین جمع‏بندی کرد که معتزله در نظریه‏پردازی در این بحث، دو وسیله بیشتر نداشتند: یکی آیات و روایات همراه برداشت جبرگرایانه اهل حدیث که آنان از پذیرش این‏گونه فهم و بسیاری از روایات آن تن زده بودند؛ وسیله دوم، تحلیل‏های عقلانی بود که نهایت تلاش آنان همان شده که در بررسی دیدگاه آنان گذشت. این در حالی است که پیروان اهل‎بیت علیهم السّلام می‏توانستند از طریق تبیین و تفسیر اهل‎البیت علیهم السّلام به جزئیات بسیاری از آنچه عقل یا قرآن کریم بر آن دلالت دارد دست یابند. از همین روست که در تعریف عصمت از سوی پیروان اهل‎بیت علیهم السّلام نیاز نیست که پیوسته در واژه لطف محدود باشند؛ بلکه طیف وسیعی از مصادیق لطف در آیات و روایات این موضوع وجود دارد که می‏توانند از آنها در تشریح الطاف الهی و نیز