فصل اول:

بررسی دیدگاه متکلمان

همه کسانی که انسان را در افعال خویش مجبور می‏دانند و در نتیجه، طبق این مبنا معصوم را نیز در انجام طاعت و ترک معصیت مجبور می‏دانند، سخنشان خلاف عقل و نقل است. عقل انسان نمی‏پذیرد که پیامبر یا امامی که در انجام طاعت یا ترک معصیت مجبور است بتواند مقتدای دیگر انسان‏ها باشد. همچنین عقل انسان برای فعل و ترک انسان مجبور، ارزشی قائل نیست تا ثواب یا عقابی را بر آن مترتب بداند. همه آیات و روایاتی که بر اختیار انسان^۱ و به‏ویژه معصوم و تلاش وی برای انجام طاعات و ترک معصیت دلالت دارند، این دیدگاه را به چالش می‏کشد. در بخش نخست گذشت که معصوم، با استعصام و اعتصام، تقوا و اطاعت خدای سبحان نقشی آشکار در حصول عصمت دارد. همه کسانی که قائل به اختیار یا امر بین الامرین نیستند این دیدگاه را رد خواهند کرد. با این توضیح، اشکال دیدگاه جبرگرایان خالص، اهل حدیث و همه اشاعره‏ای که با ابراز نظریه کسب، برای قدرت عبد تأثیری در افعال او باور

پس از بررسی دقیق دیدگاه‏های «آیات و روایات»، متکلمان، فلاسفه و عرفا و کنکاش در زمینه مؤلفه‏های منشأ عصمت از نظرگاه هر یک، اکنون پرسش این است که رویکردهای دانشمندان مسلمان به چه میزان با دیدگاه عقل، آیات و روایات درباره این موضوع انطباق دارد. اگر منطبق نیست، میزان زاویه موجود بین آنها چقدر است و دقیقاً خاستگاه این فاصله را در چه مسائلی باید جست‏وجو کرد. ازآنجاکه اکثر دانشمندان مسلمان دیدگاه‏های اعتقادی خویش را برگرفته از عقل و متون دینی می‏دانند یا دست‏کم آنها را منطبق با این منابع ارزیابی می‏کنند،^۱ این بررسی و واکاوی نشان خواهد داد که آنان به چه میزان به این مبنا پایبند بوده‏اند یا چه اندازه از آن عدول کرده‏اند.^۲ لاجرم بایسته و شایسته می‏نماید تا انطباق هر یک از این دسته‏ها با عقل و نقل، جداگانه مورد مداقه و مناقشه قرار گیرد.