نظریه‏های مختلفی که عارفان در طول تاریخ درباره این مفهوم ارائه کرده‏اند، موجب شده است که به دست دادن تعریفی جامع و فراگیر از آن میسر نباشد. با این همه، با توجه به مجموعه آرا و افکاری که در آثار اهل عرفان درباره این معنا مطرح بوده است، می‏توان گفت که انسان کامل، انسانی است متخلق به اخلاق الهی، علت غایی خلقت، سبب ایجاد و بقای عالم، متحقق به اسم جامع اللّٰه، واسطه میان حق و خلق، خلیفه بلامنازع خدا که علم او به شریعت، طریقت و حقیقت قطعیت یافته، و به تعبیری اقوال نیک، افعال نیک و اخلاق نیک در او به کمال رسیده است. او به ظاهر و باطن، راهنمای خلایق و آدمیان است و به امراض و آفات نفسانی و روحی آنان آشنا، و هم شفادهنده آنهاست؛ مخلوق خدا، اما خداگونه است. آنچه از صفات و اخلاق الهی در او فراهم آمده، به نیابت از ذات ربوبی است که چون دوگانگی از او برخاسته، و با هویت متعالی الهی، وحدت ذاتی پیدا کرده، به چنین مرتبه‏ای نائل شده است.^۱

بعضی از صوفیه در اشکال و اطوار انسان کامل و مراتب آن محدودیت قائل شده‏اند و بسیاری به گوناگونی و تنوع انسان صورت انسان کامل قائل‏اند؛ به طوری که نه‏تنها انبیا و اولیا، بلکه مشایخ صوفیه را نیز ملبس به لباس انسان کامل کرده‏اند؛ زیرا پیران صوفیه همچون انبیا با آفات نفسانی و مداوای آن آشنایند و در علوم شریعت و طریقت و حقیقت به بلوغ رسیده‏اند.^۲

ابن‏عربی نظریه ولایت را از لوازم مقوله انسان کامل دانسته است. او و پیروان

صدد فرق‏گذاری میان گونه‏های آن برآمده، اما ظاهراً گونه اول به گونه دوم باز می‏گردد و نتیجه هر دو، چیزی جز جبر^۱ نیست. شاهد این ادعا، اینکه خود وی در گونه اول تصریح می‏کند که ملکه معصیت به طور کامل نابود می‏گردد. ظاهراً دهلوی در وجه دوم به کسانی که از نظرگاه عارفان به مقام ولایت رسیده‏اند نظر دارد. همچنین از این عبارت، اختصاص این عصمت به انبیا یا امامان شیعه علیهم السّلام استفاده نمی‏شود.^۲

استاد حسن‏زاده آملی نیز ازآنجاکه قائل به امر بین الامرین است.^۳ باید به دخیل بودن خدا و معصوم در تحقق عصمت باور داشته باشد؛ اگرچه تعریف ایشان از عصمت متمایل به اسناد آن به خداست.^۴

همان‎گونه که در بررسی متون آیات و روایات گذشت، یکی از واژگانی که برای تلاش معصوم برای پرهیز از گناه به کار رفته، واژه «اعتصام» است. این واژه در عبارات عرفا نیز فراوان به کار رفته است و از کاربردهای آن در متون عرفانی، اختصاص کاربرد آن در زمینه انبیا و امامان شیعه علیهم السّلام استفاده نمی‏گردد.^۵

جمع‏بندی دیدگاه عرفا

یکی از محوری‏ترین مفاهیم عرفان، «انسان کامل» است. اندیشه‏ها و