ظاهراً همه عارفان اشعری مسلکی که افعال اختیاری انسان را به خدا نسبت می‏دهند و برای عبد قدرتی واقعی قائل نیستند، در این زمره می‏گنجند (حتی اگر در تحلیل‏های خود کسب را به عبد نسبت دهند). غزالی یکی از افراد این گروه به شمار می‏رود.^۱ وی عصمت را فیضی^۲ الهی می‏داند که انسان بر طلب خیر و پرهیز از شر توان می‏یابد؛ گویا که مانعی غیرمحسوس از باطن اوست. او رؤیت برهان^۳ را در ماجرای حضرت یوسف علیه السّلام یکی از مصادیق عصمت می‏شمارد.^۴

روشن است که غزالی در مسئله خلق اعمال، اعمال ارادی انسان را بر اساس نظریه کسب، مخلوق خدا می‏داند؛ نه مخلوق و مقدور عبد.^۵ به نظر می‏رسد که اگرچه تقریر عرفا برای جبر با تقریر اشعریان جبرگرا تفاوتی بنیادی دارد و بر اساس جبر عرفا اصلاً انسان، موجود نیست تا فعلی به او نسبت داده شود؛ اما هر دو به یک نتیجه می‏رسند؛ یعنی مجبور بودن همه انسان‏ها در افعال خویش. بر اساس مبانی عرفانی معنا ندارد که افعال انسان به وی نسبت داده شود. ازاین‎رو چه غزالی را عارف بدانیم و چه متکلمی که بر اساس تفسیر جبرگرایانه از جبر به نظریه‏پردازی می‏پردازد، در هر دو صورت وی معصوم را در افعال خویش مجبور می‏داند.

و همه موجودات دیگر، وهم و خیال‏اند. به تعبیر برخی از آنان، یک موجود، حقیقی است و اسناد وجود به بقیه اشیا مجازی است. به عبارت دیگر، بقیه اشیا مظاهر، جلوات و تنزل موجود حقیقی یعنی خدا هستند.^۱

ازاین‎رو هیچ انسانی، وجود حقیقی ندارد تا اعمال ارادی برای او متصور باشد. با این تحلیل، معصوم هم وجود حقیقی ندارد تا پس از آن سخن از تلاش وی برای امتناع از ارتکاب گناه مطرح باشد. همچنین در مسئله جبر و اختیار، دیدگاه ابن‎عربی اگرچه مضطرب به نظر می‏رسد، اما از دیدگاه برخی پژوهشگران، وی و طرفدارانش به جبر مطلق معتقدند.^۲

از دیدگاه آنان، اساساً انسان بدان سبب آفریده شده است که آیینه تمام نمای ذات حق باشد، نه آنکه به اختیار خود فاعلِ افعالِ خویش گردد.^۳

افزون بر آنچه گذشت، ظاهراً ابن‎عربی قائل به ارتکاب گناه در زمینه صاحب شهود نیست؛ یعنی کسی که به مرحله شهود رسیده، در واقع، خلاف شرع عمل نمی‏کند.^۴ از دیدگاه وی کسی که به مرحله شهود رسیده، اگر به حسب دید اهل ظاهر مرتکب گناه شود، این کار برایش عیبی به شمار نمی‏آید، بلکه این کار با تقدیر الهی رخ داده است و او مقصر شمرده نمی‏شود.^۵