فصل سوم:

دیدگاه عرفا درباره «منشأ عصمت از گناه»

بررسی آثار مهم‎ترین عارفان نیز تصریح به منشأ عصمت را نشان نمی‏دهد. مبانی عرفا درباره خلق اعمال، تعریف عصمت و توضیحات آنان در ذیل آیاتی که به ظاهر به انبیا لغزش نسبت می‏دهند از مواردی است که می‏توان دیدگاه عارفان را درباره این موضوع پیگیری کرد.

ازآنجاکه منشأ عصمت با مبانی عرفا درباره خلق اعمال عجین شده و می‏توان گفت که تابع آن است، مبانی آنان در خلق اعمال می‏تواند مبنای تقسیم‏بندی کلی دیدگاه‏های آنان درباره منشأ عصمت از گناه باشد. درباره دیدگاه عارفان در زمینه خلق اعمال نیز اگرچه سه گونه متصور به نظر می‏رسد، تنها دو صورت دارای طرفدار است: برخی منشأ عصمت را فعل خدا و تعدادی فعل خدا و معصوم دانسته‏اند (در میان عرفا، کسی که عصمت را حاصل فعل معصوم بداند، یافت نشد).

فعل خدا

بر اساس دیدگاه عمده عرفا، به‏ویژه پیروان ابن‎عربی، یک موجود بیشتر وجود ندارد^۱

جمع‏بندی دیدگاه فلاسفه

به طور خلاصه فلاسفه در زمینه تبیین منشأ عصمت به سه دسته تقسیم می‏شوند:

گروه نخست کسانی هستند که بنا بر جبر فلسفی، همه افعال اختیاری انسان را در سلسله علل به علة العلل یعنی خدای سبحان بازمی‏گردانند و در نتیجه، بنا بر این دیدگاه، معصوم در کارهای خویش مجبور خواهد بود؛

دسته دوم کسانی هستند که عصمت را «ملکه» یا «قوه قدسیة» یا «خوی»، «ارتقاء نفس به عقل مستفاد و بالفعل»، «شهود خاص»، «غریزه»، «تأکّد عدالت» و مانند آن تعریف کرده‏اند. تحلیل دیدگاه این دسته، نشان می‏دهد که برخی از آنان همچنان به «جبر علّی» وفادار هستند و ملکه عصمت را در سلسله معلولات به علة العلل، منتهی می‏دانند و در نتیجه، با تصریح یا تلویح، آن را جبری می‏دانند. برخی دیگر از صاحبان این دیدگاه، به دلیل اثرپذیری از مبانی کلامی یا به دلیل تفطن به جبر نهفته در این تحلیل، معصوم را در کارهای خویش مجبور نمی‏دانند و تلاش می‏کنند تبیین‏هایی ارائه دهند که چنین تالی فاسدی را در بر نداشته باشد. به هر حال، اثرپذیری از متکلمان یا خلط مبانی فلسفی و کلامی در آرای برخی افراد دسته اخیر، مشهود و قابل رهگیری است؛

دسته سوم کسانی هستند که خدا و معصوم را در تحقق عصمت دخیل می‏دانند. البته برخی از آنان در مسئله جبر و اختیار، به پیروی از نظریه امر بین الامرین تصریح کرده‏اند. در میان نظرات برخی پیروان این گروه نیز خلط مبانی فلسفی و کلامی مشاهده می‏گردد. این مطلب نشان می‏دهد که به‏تدریج تحلیل‏های فلسفی و کلامی به هم نزدیک می‏شوند یا اینکه برخی فیلسوف‏متکلمان در تلاش‏اند تا از مزایای تبیین‏های فلسفی و کلامی توامان استفاده کنند.