می‏گنجند، باید به مبنای فیلسوفان در مسئله جبر و اختیار توجه داشت. همان‎گونه که گذشت، بنا بر دیدگاه فلاسفه تحقق همه ممکنات، وابسته به علل آنهاست و سلسله علل به واهب الصور یا خدای سبحان منتهی می‏گردد و ازاین‎رو انسان اگرچه در ظاهر احساس می‏کند که صاحب اراده و قدرت انتخاب است، اما ازآنجاکه اراده او هم یکی از ممکنات و معلول علت خود می‏باشد و در سلسله معلولات قرار دارد، تحقق این اراده به خواست واقعی انسان نخواهد بود. به عبارت دیگر، امر بین الامرین از دیدگاه فلاسفه، چیزی جز جبر نیست.

پس از این توضیح اجمالی درباره مبنای فلاسفه درباره افعال انسان، همان‎گونه که گذشت، برخی فلاسفه به تأثیر خدا و معصوم در افعال معصومان تصریح کرده‏اند و یا قائل به امر بین الامرین شده‏اند. یکی از این فیلسوفان، ابن‎سیناست. وی پیامبران را برترین انسان‏هایی می‏داند که به مرحله عقل بالفعل رسیده و اخلاق و فضیلت‏های عملی کسب نموده‏اند.^۱

وی مهم‎ترین فضایل عملی را حکمت و شجاعت و همه آنها در عدالت فراهم آمده می‏داند. ابن‎سینا پیامبر را کسی می‏داند که افزون بر عدالت، حکمت نظری هم دارد و دارای ویژگی‏های پیامبری است.^۲ او ویژگی‏های پیامبری را سه چیز می‏داند: سخن خدا بشنود؛ فرشتگان ببیند و در گوشش صدایی حاصل ‏شود که از سوی خدا و فرشتگان است. از دیدگاه ابن‏سینا، کسی به مرتبه نبوت رسیده و ویژگی‎های فوق را دارا شده، در حدی است که گویا

شاید دقت در توضیحات جوادی آملی، فهم تعریف‏های کوتاه نقل‏شده از سوی فلاسفه را برای عصمت و ماهیت را آسان‏تر سازد. آنچه در سخن او جدید به نظر می‏رسد این است که تعریف عصمت از سوی متکلمان را مربوط مقام اثبات دانسته و تعریف فیلسوفان را در ساحت ثبوت قلمداد کرده است. به عبارت دیگر، تعریف متکلمان به استحاله وقوعی ارتکاب معصیت از سوی معصومان: می‏انجامد و با وجود عصمت، صدور گناه از آنان تحقق خارجی نخواهد یافت؛ درحالی‎که تعریف فیلسوفان به نوعی استحاله عقلی و طبعاً استحاله وقوعی آن خواهد انجامید. وی از سویی عصمت را ارتقای نفس به مرحله عقل مستفاد و بالفعل می‏داند و از سوی دیگر، آن را شهودی خاص می‏شمارد. به هر حال به نظر می‏رسد که محور تعریف وی برای عصمت با فیلسوفانی که مؤلفه اصلی عصمت را ملکه می‏دانند متفاوت است. این تحلیل او نه حاوی لطفی است که متکلمان از آن سخن می‏گویند و نه در آن، اثری از علم اعطایی الهی یا روح‏القدس یا برخی مؤلفه‏هایی است که برای عصمت در آیات و روایات به چشم می‏خورد. چکیده سخن آنکه باید تحلیل وی را در منظومه اندیشه فیلسوفان گنجانید؛ هرچند از برخی عباراتش گرایش به دیدگاه عرفا و پذیرش مبانی آنان در افعال انسان استشمام می‏شود.^۱

فعل خدا و معصوم

برخی فیلسوفان قائل به امر بین الامرین هستند^۲ و یا از ظاهر عباراتشان استفاده می‏شود که خدا و معصوم در تحقق عصمت دخیل هستند. در این قسمت به نقل و تحلیل نظرات این دسته از فلاسفه درباره عصمت و منشأ آن پرداخته خواهد شد. پیش از نقل تفصیلی دیدگاه برخی از مهم‎ترین فیلسوفانی که در این بخش