اقتضای وجود؛ و چون علت و سببی در کار آید، وجود می‏یابد و واجب بالغیر به شمار می‏آید. پیداست که اسباب و علل کردارهای ارادی انسان، فعلِ او نیست و مستقل از اوست و ناگزیر، بی‏واسطه یا با واسطه، به ذات واجب‏الوجود منتهی می‏شود و این بدان معناست که این کردارها نیز آفریده خدا و برآمده از قضا و قدر الٰهی است و در دار وجود جز جبر، اختیاری نیست: لیس فی الوجودِ الّا الجبر».^۱ از سوی دیگر، فعل ارادی از دیدگاه فلاسفه حاصلِ پیوستنِ قدرت به داعی (انگیزه، مرجح) است و چون قدرت به داعی بپیوندد، علتِ موجبه فعلِ ارادی به مثابه علت تامه پدید می‏آید و انجام گرفتنِ فعل، ضرورت (وجوب) می‏یابد؛ و این عین جبر است.^۲

جامی نیز از فلاسفه نقل کرده است که افعال ارادی انسان وقتی که شرایط، حاصل و موانع، مرتفع باشند به قدرتی که خدا آن را در عبد می‏آفریند، بر سبیلِ وجوب روی می‏دهد و تخلف از آن ممکن نیست^۳ و بدین‏سان، در مقام یک عارف، بر جبرگرایی فلاسفه مهر تأیید می‏زند. چکیده سخن اینکه فلاسفه بر خلاف اشاعره، قائل به فاعلیت مستقیم خدا در بندگان و جهان نیستند؛ اما از طریق نظام علیت، همه امور عالم را متعین و جبری می‏دانند.^۴ با این توضیح،

اما تحلیلِ دیدگاه‏های آنان در زمینه افعال انسان، حاصلی جز جبرگرایی نخواهد داشت. جبر فلسفی که از آن به موجَبیت نیز تعبیر می‏شود، مبتنی بر اصل علیت است. بر طبق اصل علیت، تخلف معلول از علتِ تامه محال است و چون علت به بار آید و ضرورت یابد، وجودِ معلول نیز ضرورت خواهد یافت.^۱

در نگاه فیلسوفان، هستی دارای نظامی ضروری است که از واجب‏الوجود بالذات آغاز می‏شود و ممکنات یا ما سوی اللّٰه، که از آنها به واجبِ بالغیر نیز تعبیر می‏شود، در یک نظام علت و معلولی به طور مرتب و منظم، پی‏درپی پدید می‏آیند و تمامی موجودات (ماسوی‏اللّٰه، واجب‏های بالغیر) در نهایت به واجب بالذات منتهی می‏شوند.^۲

سبب این امر، آن است که ماسوی‏اللّٰه، ممکن و ذاتاً معدوم‏اند و از نیستی به هستی آمده‏اند و ناگزیر دارای علتی خواهند بود و ازآنجاکه دور و تسلسل عقلاً باطل است، سلسله علت‏ها و معلول‏ها، سرانجام به علة العلل - که علتی است به ذات خود موجود - می‏انجامند^۳ و چنین است که اصلِ علیت بر سراسر نظام هستی حکومت دارد و افعال ارادی انسان هم که بخشی از نظام هستی و ممکن الوجود است، از قلمرو حاکمیتِ اصل علیت بیرون نیست. ازاین‎رو کردارهای ارادی انسان نیز با این مبانی فلسفی، آفریده خداست و در نتیجه، انسان در کردارهای ارادی خود مختار نیست و مجبور است؛ زیرا کردارهای ارادیِ انسان نیز ممکن الوجود است و همانند دیگر ممکنات ذاتاً نه اقتضای عدم دارد، نه