فصل دوم: دیدگاه فلاسفه درباره منشأ عصمت از گناه

بررسی تفصیلی بحث عصمت در آثار فلاسفه کمتر به چشم می‏خورد تا چه رسد به ژرف‏اندیشی درباره منشأ آن؛ ازاین‎رو یافتن دیدگاه آنان درباره ابعاد گوناگون عصمت، دشوار است و مترتب بر آن، یافتن تحلیل‏های جامع درباره منشأ آن، دشوارتر.

ازآنجاکه بررسی منشأ عصمت با مسئله جبر و اختیار رابطه تنگاتنگ دارد و مبانی فیلسوف در این مسئله در نظریه‏پردازی وی درباره منشأ عصمت دخیل است، شایسته است که واکاوی منشأ عصمت از دیدگاه فلاسفه نیز از حیث اسناد به خدا، معصوم یا هر دو، مورد کنکاش قرار گیرد. ازاین‎رو ضروری است تا دیدگاه برجسته‏ترین فلاسفه مسلمان درباره منشأ عصمت از حیث اسناد به خدا، معصوم یا هر دو طبقه‏بندی گردد. شایان توجه است که در این بحث نیز، بررسی ناظر به دیدگاه کلی خواهد بود و عرضه دقیق دیدگاه همه فلاسفه مد نظر نیست تا اهم رویکردهای فلاسفه مسلمان درباره این موضوع بازبینی شود.

فعل خدا

نکته مهم و محوری در بررسی دیدگاه فلاسفه درباره عصمت این است که برخی به جبر تصریح کرده‏اند و اگرچه برخی دیگر از آنان از اختیارگرایی و یا نظریه امر بین الامرین سخن می‏گویند و خود را طرفدار نظریه اختیار می‏دانند،

دسته دوم، متکلمانی هستند که قائل به تأثیر خدا و معصوم در حصول و تحقق عصمت‏اند. بیشتر متکلمان امامیه، معتزله، گروهی از ماتریدیه و برخی از اشاعره در این دسته می‏گنجند. محور تعریف بیشتر متکلمان امامی، مفهومی، یکسان و ساری در دیدگاه‏های آنان نیست: برخی متکلمان امامیه، محور تعریف عصمت را (متأثر از معتزله) لطف، و گروهی دیگر از آنان (متأثر از فلاسفه)، ملکه یا اشتداد قوه عقلانی دانسته‏اند. در ارائه تعریف عصمت از سوی متکلمان امامیه، توجه به آیات و روایات و نظریه‏پردازی بر اساس آن، بسیار اندک به چشم می‏خورد. محور تعریف عصمت در دیدگاه اکثر معتزله، «لطف» است.^۱ محور تعریف عصمت در دیدگاه ماتریدیه، شفاف نیست و دیدگاهشان بین دو گروه یادشده در کشاکش است: از سویی به بزرگان این فرقه، عدم قدرت معصوم بر معصیت نسبت داده شده و از سویی، قائل شده‏اند که عصمت، لطف است و اختیار معصوم نیز در آن محفوظ است.