اختیاری انسان دخیل‏اند.^۱

جمع‏بندی دیدگاه متکلمان

به طور خلاصه، در زمینه منشأ عصمت، متکلمان مسلمان بر دو دسته شده‏اند:

دسته نخست، جبرگرایان خالص و برخی اهل حدیث و گروهی از اشاعره هستند که لازمه دیدگاهشان در خلق اعمال، مجبور بودن معصوم در افعال خود است. البته بعضی از افراد این گروه‏ها، نسبت جبرگرایی به خودشان را نمی‏پذیرند؛ اما اثرگذاری لوازم دیدگاه آنان، منوط به اعتراف آنان به جبرگرایی و پذیرش آن از آنان نیست. به عبارت دیگر، التزام جبرگرایان به استناد افعال انسان به خدا، قدرت و اراده را از معصوم سلب می‏کند و آنان - چه بپذیرند و چه نپذیرند - نمی‏توانند معصوم را در کارهای خویش مختار دانسته، او را شایسته مدح و ذم بدانند و برای او اجر و ثوابی منظور دارند. این نتیجه بر دیدگاه قائلان به جبر خالص و همه کسانی که کسب را به گونه‏ای تفسیر می‏کنند که افعال انسان را به خدا نسبت می‏دهند نه به خود وی، بار خواهد شد و عدم رضایت آنان به این نتیجه، تأثیری در ترتب آن نخواهد داشت. عصاره دیدگاه این گروه، این است که منشأ عصمت، خداست، و معصوم در تحقق آن، سهمی ندارد؛

دیدگاه شیعه در زمینه «امر بین الامرین» نزدیک است^۱ و با توجه به توضیحات فوق می‏توان نتیجه گرفت که آنان برای خدا و معصوم، هر دو، قائل به تأثیر در حصول و تحقق عصمت هستند.

برخی اشاعره

برخی اشاعره گرچه به منشأ عصمت نپرداخته‏اند تا آشکار شود که آن را ناشی از اراده الهی می‏دانند یا ناشی از اراده خود معصوم یا به تأثیر اراده الهی و اراده معصوم با هم معتقدند، اما همان‎گونه که گذشت، آن دسته از اشاعره که در تبیین معنای کسب و نسبت افعال به انسان، به راهی رفته‏اند که برای قدرت عبد، تأثیر در حصول افعال قائل شده‏اند، طبیعی است که در تبیین عصمت نیز باید همین مسیر را بپیمایند. از میان اشاعره، افراد زیر جزو قائلان به این دیدگاه هستند: امام الحرمین جوینی،^۲ شعرانی، عبده، زرقانی، شلتوت^۳ و همه اشعریانی که مانند ایشان می‏اندیشند. عصاره دیدگاه افراد مذکور در خلق اعمال این است که قدرت خدا و عبد در تحقق افعال