ماتریدیه

در آثار برجای مانده از ابومنصور ماتریدی (م۳۳۳ ق) منشأ عصمت دیده نمی‏شود. همچنین در این متون اثری از تعریف عصمت یافت نشد. آنچه به بزرگان ماتریدیه در تعریف عصمت نسبت داده شده این است که «عصمت، عدم قدرت بر معصیت یا خلق مانعی در آن است».^۱ با این حال برخی از ماتریدیان از وی نقل کرده‏اند که عصمت، آزمون معصوم را از میان نمی‏برد؛ یعنی عصمت معصوم را مجبور به انجام طاعات و معصیت نمی‏کنند، بلکه عصمت لطفی از سوی خداست که معصوم را به انجام خیر وامی‏دارد و از ارتکاب شر بازمی‏دارد؛ هرچند با بقای اختیار برای معصوم تا آزمون وی تحقق یابد.^۲

در جمع‏بندی دیدگاه ماتریدی اگر معیار تعریف پیش‏گفته باشد، معصوم اختیاری در انجام طاعت یا ترک معصیت ندارد و تنها خداست که او را به انجام طاعت و ترک معصیت وادار می‏کند؛ اما اگر مبنای داوری نقل ابی عذبه از وی باشد معصوم در انجام طاعت و ترک معصیت اختیار دارد و در عین حال لطف الهی او را همراهی می‏کند. این نظر به دیدگاه امامیه و معتزله نزدیک است و با دیدگاه اهل حدیث و اشاعره فاصله فراوانی دارد.

به طور خلاصه اگرچه ماتریدی و پیروانش به نظریه کسب قائل شده‏اند،^۳ اما برخی از آنان، مانند کمال‏الدین بیاضی آن را به گونه‏ای تبیین کرده‏اند^۴ که با

همان‎گونه که گذشت، ابن‎ابی الحدید در اینجا به نقل اقوال پرداخته است. آنچه در ابتدا آورده، بسیار شبیه مطالبی است که فخر رازی در المحصل آورده و احتمالاً از آنجا نقل کرده است.^۱

وی در پایان، حاضر نشده آنچه را امثال فخر رازی نقل کرده، به معتزله نسبت دهد؛ ازاین‏رو با تعبیر «قال اصحابنا»، دیدگاه معتزله را جداگانه نقل کرده است.^۲ به هر حال، ابن‎ابی الحدید در دوره افول معتزله زیسته و در کلام معتزلی دارای جایگاهی رفیع و محوری نیست. در اینجا هم تنها به نقل دیدگاه‏های غیر معتزله و معتزله بسنده کرده است. نیز آنچه از معتزله نقل کرده، حاوی نکته جدیدی نیست و تعریف مشهور عصمت از دیدگاه معتزله است. البته تصریح وی به تأثیر ملکه در حصول عصمت از سویی در نوشته‏های معتزله پیش از وی دیده نمی‏شود و از سوی دیگر، می‏تواند نشانگر بهره‏برداری معتزله از ادبیات فلسفی در این مسئله باشد. ممکن است بتوانیم بهره‏برداری وی از ادبیات فلسفی را نوعی صلح میان اندیشه معتزله و فلاسفه در این دوره به حساب آورد. شاید بتوان مطالبی را که ابن‎ابی الحدید نقل کرده، یکی از نشانه‏هایی انگاشت که نشان می‏دهد حرکت اندیشه معتزلی، دست‏کم در این مسئله، کند یا متوقف شده است.

مجموع تعریف‏های معتزله از عصمت بر این دلالت دارد که عصمت، لطف^۳ و از سوی خداست و موجب اجبار معصوم به انجام طاعت و ترک معصیت نمی‏گردد و معصوم با اختیار خود از ارتکاب گناه، امتناع می‏ورزد.