طور توأمان است: خدای سبحان با حمایت ویژه از معصوم به روش‏های گوناگون و معصوم با تلاش خویش در ترک گناهان.

به عبارت دیگر، از بسیاری آیات و روایات فهمیده می‏شود که معصوم، نهایت تلاش خود را برای ترک معصیت انجام می‏دهد و امدادهای غیبی مانند اعطای علم و روح‏القدس هم او را یاری می‏کنند. ظاهراً این فرایند در همه اعمال معصوم، جاری است.

همچنین از این نصوص استفاده می‏شود که بین برخی از این عوامل ترتیب زمانی وجود دارد؛ مانند اینکه «خدای سبحان آنان را در نسل پاک قرار داده» که نسبت زمان ترک معصیت از سوی معصوم، تقدم زمانی دارد؛ اما در برخی موارد ترتیب زمانی روشنی وجود ندارد (مانند اینکه معصوم تلاش خود را در ترک گناه به کار بسته و هم‏زمان با علم ویژه یا روح‏القدس حمایت شده است). این مطلب نیز بدیهی است که این عوامل، «مانعة الجمع» نیستند؛ مانند اینکه معصوم، هم دارای خلقت ویژه است و هم دارای طهارت مولد و هم دارای علم اعطایی و هم با روح‏القدس یا فرشته‏ای دیگر تأیید می‏شود. ازاین‎رو هم‏زمانی این عوامل، هم ممکن است و هم واقع شده.

همچنین گفتنی است که هیچ‏یک از مؤلفه‏های عصمت، سبب مجبور بودن وی نیست. یکی از اصلی‏ترین عناصر عصمت، علم است که از سوی خدای سبحان بدون واسطه یا به واسطه روح‏القدس یا غیر آن به معصوم اعطا می‏گردد؛ اما علم، اختیار وی را در کارهای ارادی خویش سلب نمی‏کند؛ زیرا علم، از مبادی اختیار است و قوت علم، چیزی جز قوت اراده را در پی ندارد؛ مانند اینکه کسی که در پی سلامت خویش است یقین کند مایعی، سمی کشنده است و لذا با اختیار خود، از نوشیدن آن سر باز زند. اجبار تنها هنگامی معنا

عمر با قیود فوق از همه گناهان بپرهیزند. از روایات این موضوع استفاده می‏شود که خداوند با علم ازلی و بی‏پایان خویش دانسته که تنها این افراداندکه تصمیم دارند در تمام عمر خویش از گناهان بپرهیزند و این نیت را قطعاً عملی خواهند کرد (و حتی فکر گناه نخواهند کرد).^۱ همچنین این افراد در عوالم پیش از این دنیا هم نه‏تنها گناه نکرده‏اند، بلکه در اطاعت از خدا بر دیگران پیشی گرفته‏اند.^۲ این در حالی است که غیر آنان چنین نیستند؛ یعنی خدا می‏دانسته که آنان یا گناه می‏کنند یا فکر گناه می‏کنند یا آنچه را گناه اصطلاحی نیست و وعده عذاب بر آن داده نشده، اما از متون دینی استفاده می‏شود که مطلوب خدای متعال نیست، انجام می‏دهند و یا اطاعتشان در اندیشه و عمل در این دنیا یا عوالم پیشین در حد معصومان علیهم السّلام نبوده است. ازاین‏رو همان‎گونه که در نصوص متعدد آمده، علم پیشین الهی، پشتیبان چنین انتخابی است. بنابراین اگر کسی گمان برد که خداوند با معصوم نمودن این افراد، عدالت را رعایت نکرده و این امتیاز را به دیگران نداده، دچار تحویل‏گرایی شده و التفات لازم به همه جوانب این مسئله و ابعاد عقلی و نقلی آن از آیات و روایات نداشته است.

جمع‏بندی و نتیجه‏گیری

از مجموع آیات و روایات این موضوع اولاً دانسته شد که عصمت معصومان مرکب از عواملی است؛ ثانیاً این عوامل به شکل فرایند تبلور می‏یابد؛ ثالثاً مراحل تحقق این عوامل، دارای ترتیبی ویژه است (و در برخی از مراحل آن می‏توان ادعا کرد که این چینش تخلف‏ناپذیر است)؛ رابعاً در شکل‏گیری فرایند منشأهای عصمت، خدای سبحان و معصوم هر دو نقش دارند و نقش آنان، به