علاءالدوله سمنانی (م۷۳۶ق) بر این باور است که «نه جبر است و نه قدر»^۱ و قائل به وحدت وجود نیست. وی در زمینه وحدت وجود به شدت با ابن‎عربی مخالف است.^۲ البته درستی یا نادرستی دیدگاه وی درباره مقصود از «نه جبر و نه قدر» باید جداگانه بررسی شود.

عزالدین محمود کاشانی (م۷۳۵ق)^۳ و حافظ شیرازی (م۷۹۲ق)^۴ نیز اگرچه به نظریه امر بین الامرین تصریح نکرده‏اند، اما برای عبد در حصول افعال بهره‏ای قائل شده‏اند.

ولی‏اللّٰه دهلوی (م۱۱۷۶ق) عصمت الهی برای بندگان از بدی‏ها و گناهان را بر دو گونه دانسته است: یکی اینکه جانش به رنگ تقوا درآید و به تهدیدها و وعیدهای الهی گوش فرا دهد و تقوا در برون و درون وجودش نفوذ کند که ملکه معصیت به طور کلی نابود گردد. این عصمت علیین و اهل اللّٰه یعنی کسانی است که ریشه قرب آنان به خدا، اعمال و ملکه اعمال است. گونه دوم اینکه جانش هیچ رنگی بر ندارد؛ نه رنگ تقوا نه رنگ نافرمانی؛ بلکه خالی و پاک باشد تا مظهر تجلی الهی شود و خدا متولی کار وی گردد و احکام شرعی بر وی جاری شود و از جوارح خدا و سنت گردد. عبد در این هنگام به هیچ رنگی در نمی‏آید و مقید به تقوا نیست، بلکه تقوا برای وی لباسی خدایی است که از بالا آمده است. این عصمت صاحبان تجلی خدا و شریف‏تر و کامل‏تر و زیباتر از نوع نخستین است.^۵ با اینکه دهلوی در این متن عصمت را تقسیم کرده و در

فعل خدا و معصوم

برخی عارفان - که بنا بر ظاهر سخنانشان به گونه‏ای خدا و انسان را در تحقق افعال انسان دخیل می‏دانند - بر این باورند که عصمت، حاصل دخالت خدا و خود معصوم است. این دسته از عرفا، برخی به تعابیری مانند «نه جبر و نه تفویض» یا «امر بین الامرین» مانند سیدحیدر آملی (م۷۸۷ق) تصریح کرده‏اند^۱ و برخی به این مطلب تصریح ندارند.

ابن‏عربی (م۵۹۵ق) در برخی آثار خود به طور غیر مستقیم به امر بین الامرین گرایش نشان می‏دهد.^۲ وی عصمت را کمال توفیق^۳ برای بنده خدا می‏داند که از آن به «حفظ الهی» نیز تعبیر می‏شود.^۴ به نظر می‏رسد که لازم است عبارات متشابه وی را به نظریه محکم از دیدگاه وی یعنی وحدت وجود برگرداند. ازاین‎رو همان‎گونه که گذشت، وی و همه پیروان مکتب او، برای هیچ چیز وجودی واقعی قائل نیستند و همه اشیا را تجلی خدا می‏دانند. نتیجه این دیدگاه، جبر برای همه انسان‏ها به‏ویژه انبیا و اولیاء علیهم السّلام خواهد بود.^۵